پیشینه تحقیق و مبانی نظری ضمان جریره

فرمت فایل: word

تعداد صفحات: 37

جریره به معنای جنایت و گناه است و با توجه به این معنی در دعای جوشن کبیر وارد شده است« یا من لم یؤاخذ بالجریره » و وجه تسمیه جنایت به این اسم، این است که عقوبت را به سوی جانی می کشاند[1]. و در صحاح آمده است:« جرَّ علیهم جریرة ای جنی علیهم جنایة» پس معنی ضمان جریره این است که شخصی جنایت دیگری را ضامن شود.[2]

ضمان جريره يا عقد موالات قراردادی است كه به موجب آن یکی از طرفین که او را«ضامن» یا«ولی» می نامند متعهد می شود که هرگاه طرف دیگر(مضمون) به سبب خطا یا جرم غیرعمدی خویش، ضرر و زیانی به جان و مال اشخاص دیگر وارد کند همه خسارات حاصله را جبران نماید و در عوض پس از وفات مضمون، وارث وی به حساب آمده و از او ارث ببرد.[3] و این عقد احکام و شرایطی دارد که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

اصولاً میراث در فقه اسلامي بر دو موجب استوار است يعني اسبابي كه باعث ارث مي شود دوتاست 1- نسب. 2- سبب[4]

نسب عبارت از خويشاوندي شخصي با ديگري است كه از طريق ولادت يكي از ديگري يا ولادت هر دو از شخص سوم حاصل مي شود. نسب در ارث سه مرتبه دارد: 1- پدر و مادر و فرزند هر چند فرود آيند. 2- خواهر و برادر خواه از يك پدر باشند و خواه از پدر فقط و خواه از مادر فقط و فرزند ايشان هر چند فرود آيند و جد و جده هر چند بالا روند. 3- عموها و دايي ها و فرزندان آنان.

سبب عبارت از وابستگي و ارتباط مخصوصي است كه ميان دو شخص حاصل مي شود كه باعث مي گردد كه در ميان ايشان ارث متحقّق شود. سبب میراث در فقه اسلامي دوتاست.

1- همسري و زناشويي

2- ولاء.[5]

ولاء به فتح (واو) به معناي قرابت و نزديكي است و در مبحث ميراث از ديدگاه فقه

اسلامي سه مرتبه دارد :1- ولاء آزاد كردن (ولاء عتق)، 2- ولاء ضمان جريره، 3- ولاء امامت.[6]

قسم دوم از ولاء كه موجب ارث بري است ولاي ضمان جريره است،که در این پایان نامه پیرامون این قسم از ولاء بحث خواهیم کرد.

احکام از جهات مختلف مورد دسته بندی و تقسیم قرار گرفته اند و از جمله آن ها احکام تأسیسی و امضایی است. پیش از پرداختن به این موضوع که ضمان جریره از احکام تأسیسی است یا امضایی لازم است که توضیح مختصری در مورد این دو قسم از احکام داده شود.

1-2. احکام تأسيسي و امضایی

احکام تأسیسی را شريعت اسلامي پايه گذاري کرده است و بر اساس آنچه تأسيس شده و تشريع دين ناميده مي شود بايد عمل شود و هيچ گونه دخل و تصرفي از ناحيه اشخاص و عرف در آن انجام نمي گيرد. امور تأسيسي در احكام تكليفي و عبادي دين اتفاق مي‏افتد، احکام تأسيسي‏ يعني حكمي كه در شريعت اسلامي تأسيس شده و در شرايع‏ قبلي و در عرف جامعه‏ بي‏سابقه بوده و قانونگذار آن اسلام بوده است مانند نماز و حج با كيفيت مخصوصي كه در اسلام است. احكام تأسيسي اگر موقت يا دايم جعل شده باشد بايد طبق حكم مجعول شرعي عمل كرد و استمرار و موقت بودن حكم را رعايت نمود و اين امر تابع دليل تشريع است. احکام امضايي ممكن است از شرايع و اديان سابق باشد يا از آداب و رسوم و عرف جامعه آن روزگار باشد و از امور عقلايي باشد كه نزد انسان ها و خردمندان مقبول و پسنديده است. و اسلام نيز آن را پذيرفته است مانند معاملات، بيع، اجاره، مضاربه، نكاح، حرمت قتل و سرقت. امور امضايي در اسلام فراوان است كه برخي بدون تغيير و برخي با تغيير و تهذيب ابقاء شده است مانند احرام ماههاي حرام و حرمت قتال در آن ماهها، كه از احكام امضايي اسلام است كه در ميان اعراب جاهليت وجود داشته و شريعت اسلام آن را عيناً تاييد و امضا كرده است و عرف هايي نيز در جامعه عرب جاهلي وجود داشته كه اسلام آن را رد و منع كرده است مانند رباخواري، قمار و ميگساري. آداب و رسوم عرفي و امور عقلايي كه شارع آنها را به عنوان امر عرفي امضا نموده است. شارع طالب بقاي آن احكام نيست اين امور تابع نظر عرف است اگر عرف تغيير كند شارع اصراري بر بقاء آن ندارد؛ شارع حافظ احكام تأسيسی خود است و حافظ عرف نيست، اعتبار و حفظ عرف و آداب و رسوم اجتماعي و عقلا در مرتبه نخست وابسته به عرف است نه شريعت.[7]

1-2-1. امضایی بودن ضمان جریره

پيمان ضمان جريره در دوره جاهليت مرسوم بوده است و افراد بر اساس اين پيمان از يكديگر ميراث مي بردند و اگر فردي می خواست نزديكانش را از ميراث خود محروم كند با بيگانه اي پيمان ضمان جريره مي بست تا تنها او وارث اموالش باشد. ضمان جريره در تمام موارد آن مورد تأييد دين اسلام قرار نگرفت چرا که در زمان جاهلیت اگر یکی از دو نفر (ضامن و مضمون له) میمرد دیگری از او ارث می برد و اسلام این را در مرحله بعد قرار داد و فرمود: ضامن زمانی می تواند از مضمون ارث ببرد که او اقوام نسبی و سببی نداشته باشد. بنابراین در ابتدای ظهور اسلام مدتي پيمان ضمان جريره مرسوم بود و بعد از آن، حكم ارث بري بر اساس ضمان جريره، به (اسلام و هجرت)[8] ملغي شد يعني به این صورت بود که هر گاه مسلماني فرزندي داشت كه هجرت نکرده بود ارث آن مسلمان را باقي مهاجران مي‏بردند نه فرزندش؛ بعد از آن آیه 72 انفال یعنی «والّذینَ آمَنوا وَ هاجَروا وَ جاهَدوا بِاَمًوالِهِم و اَنًفُسِهِمً فی سَبیل الله وَ الَّذین ءاووا و نصروا اولئک بعضهم اولیاء بعض و الذین آمنوا و لم یهاجروا مالکم من ولایتهم من شیء حتی یهاجروا» به آيه «اولوالارحام»[9] یعنی آیه 75 انفال «والذین آمنوا من بعد و هاجروا و جاهدوا فاولئک منکم و اولوالارحام بعضهم اولی ببعض» منسوخ شد. تنها موردي از ضمان جريره که در شريعت اسلام پذيرفته شد عبارت بود از اينكه: اولاً فردي كه به پيمان ضمان جريره اقدام مي نمايد وارث ديگري از طبقات ارث از فرزندان، نزديكان، عصبه و ولاء عتق نداشته باشد.ثانياً ضمان جريره و پرداخت ديه‏ تنها در مورد جنايات و جراحات خطايی، مورد توافق قرار گيرد و ديه اي كه به جاي قصاص بر آن مصالحه و تراضي شود مشمول حكم ضمان جريره نيست.[10]

كسانى كهايمان آورده و در راه خدا مهاجرت نموده و با اموال و جانهاى خود جهاد كردند و كسانىكه (مهاجرين را) جاى دادند و يارى كردند آنان اولياىيكديگرند و كسانى كه ايمان آوردند اما مهاجرت نكردند ميان شما و ايشان ولايتارث نيست تا آنكه مهاجرت كنند (ولى اين مقدار ولايت هست كه) اگر از شما در راه ديننصرت بخواهند شما بايد ياريشان كنيد مگر اينكه بخواهند با قومى بجنگند كه ميان شماو آن قوم پيمانى باشد و خداوند به آنچه مى كنيد بيناست. خداوند ميان دو طایفه انصار و مهاجرین ولايت برقرار كرده و فرموده: «اولئك بعضهم اولياء بعض» و اين ولايت معنایى است اعم از ولايت ميراث و ولايت نصرتو ولايت امن. به اين معنا كه حتى اگر يك فرد مسلمان كافرى را امان داده باشدامانش در ميان تمامى مسلمانان نافذ است، بنا بر اين همه مسلمانان نسبت به يكديگرولايت دارند يك مهاجر ولى تمامى مهاجرين و انصار است و يك انصارى ولى همه انصار ومهاجرين است و دليل همه اينها اين است كه ولايت در آيه بطور مطلق ذكر شده است.

در زمان جاهلیت عرب، ارث از یکی از سه راه بود: از طریق نسب، نسب در نزد آن ها تنها منحصر به فرزندان پسر بود و کودکان و زنان از بردن ارث محروم بودند. از طریق «تبنی»؛ یعنی«پسرخواندگی» و از طریق عهد و پیمان که از آن تعبیر به «ولاء» می کردند. در آغاز اسلام که هنوز قانون ارث نازل نشده بود به همین روش عمل می شد اما به زودی مسأله اخوت اسلامی جای آن را گرفت و تنها مهاجران و انصار که با یکدیگر پیمان اخوت بسته بودند از یکدیگر ارث می بردند. پس از مدتی که اسلام گسترش بیش تری پیدا کرد، ارث انتقال به خویشاوندان نسبی و سببی پیدا کرد و حکم اخوت اسلامی در زمینه ارث منسوخ شد و قانون نهایی ارث نازل گشت.[11]

پيغمبر اكرم هنگامى كه مهاجرين از مكه به مدينه آمدند ميان آنها و انصار عقد اخوت يعنى پيمان برادرى برقرار كرد و حتى در ابتدا ميان آنها ارث برقرار كرد يعنى گفت اينها از يكديگر ارث مى برند. البته اين يك حكم استثنائى براى مدت معين بود. به این صورت که اگر يك مهاجر مى مرد اگر چیزی داشت به برادر انصارى او مى رسيد و برعكس. در آن مدتى كه مسلمين در مضيقه بودند پيغمبر اين حكم را برقرار كرد بعد حكم را برداشت و فرمود ارث بر همان اساس قرابت و خويشاوندى است كه هنوز هم اين حكم باقى است.در وقت بستن عقد اخوت ميان مهاجرين و انصار رسول خدا فرمود: تا مدت موقتى اينها ولى يكديگرند. اين ولايت اثرش ارث بردن هم بود كه اين دو دسته از يكديگر ارث مى بردند.[12]

1. شهید اول، اللمعه الدمشقیه فی فقه الامامیه، چاپ اول، بیروت: دار التراث، 1410ق، ص241

2. سوره انفال، آیه 72

3. سوره انفال، آیه 75

4. محمد حسن نجفی، جواهر الکلام، چاپ هفتم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ج39، ص259

1. ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، چاپ بیست و پنجم، تهران: دارالکتب السلامیة، 1381، ج7، صص266-265

2. مرتضی مطهری، آشنایی با قرآن، چاپ چهارم، قم: انتشارات صدرا، 1370، ج3، صص199-197

فهرست مطالب:

پیشینه تحقیق

ضمان جریره

جریره در لغت و اصطلاح

احکام تأسیسی و امضایی

امضایی بودن ضمان جریره

ضمان عاقله و اصل شخصی بودن مسئولیت کیفری

مفهوم مسئولیت

اصل شخصی بودن مسئولیت

اصل شخصی بودن مسئولیت از منظر اسلام

مفهوم عاقله

عصبه

ضامن جریره

امام(ع)

علت مسئولیت ضامن جریره(عاقله)

بررسی ماهیت حقوقی ضامن جریره

تعریف عقد و ایقاع

عقد بودن ضمان جریره

شرایط تحقق عقد

ارکان عقد

ارکان عقد ضمان جریره

لازم یا جایز بودن ضمان جریره

اقسام عقود

عقد لازم و جایز

اقسام لزوم وجواز

ادله لزوم عقد

لازم بودن ضمان جریره

شرایط تحقق ضمان جریره

ارث ضامن جریره

ارث ورثه ضمان جریره

مسلمان، ضامن جریره کافر

کافر، ضامن جریره کافر

ظهور وارث بعد از ضمان جریره

جواز صدور ایجاب و قبول از ناحیه وکیل و وصی

وجود زوج و زوجه در ضمان جریره

منابع