مبانی نظری و پیشینه تحقیق قراءات

فرمت فایل: word

تعداد صفحات: 35

از جمله مسائلى كه از سده نخست هجرى توجه دانشمندان علم قرائت و تفسير را به خود جلب نمود و موجب پيدايش آراء و نظرياتى گرديد، پيدايش اختلاف‏ قرائت‏ در عرصه كتاب الهى بود. پديده اختلاف قرائت به عنوان واقعيتى انكارناپذير، قرن­ها افكار دانشمندان علوم قرآنى و نيز قاريان را تحت تأثير قرار داد و به نوبه خود آثار و مكاتبى در حوزه قرائت به وجود آورد كه آثار آن تا عصر حاضر باقى است (معارف، 1383، الف، ص191).

درباره پیشینه اختلاف قرائت نیز تا حدودی اختلاف نظر وجود دارد. برخی آن را مربوط به زمان رسول خدا(ص) می­دانند؛ برخی مربوط به زمان خلافت ابوبکر و برخی نیز آن را مربوط به زمان خلافت عثمان و پس از آن می­دانند.

برخی از قرآن­پژوهان بر این باورند که قرائت رسول خدا(ص)، به دستور خدای تعالی صورت گرفته است. و این­گونه بوده است که ایشان آن­چه را که از قرآن کریم، بر ایشان نازل می­شد، برای اصحاب خود با وجوه متعددی از نطق و اداء قرائت می­کرد. و این وجوه متعدد، از نوع وجوه اعرابیِ جایز بود که شاملِ قصر و مد، تخفیف و تثقیل، نقل و ابدال و .. می­شد. بنابراین برای صحابه جایز بود که قرآن کریم را به هر وجهی از وجوهِ آن قرائت کنند. و این وجوه از قراءات، منحصر و محصور بر قراءات سبع یا قراءات عشر نمی­باشد (دیب البغا، 1418ق، ص115).

از آن­جایی که قصر و مد، تخفیف و تثقیل، نقل و ابدال و ... از انواع اختلاف لهجه محسوب می­شوند؛ لذا به نظر می­رسد مطلب فوق، بیان­گر این نکته­ی اساسی است که اختلاف لهجه، همان اختلاف قرائت و یا جزئی از آن است. و چون اختلاف لهجه در زمان پیامبر اکرم(ص) رخ داده است، پس به تبع آن، اختلاف قرائت نیز به زمان خود پیامبر اکرم(ص) نسبت داده شده است؛ در حالی که طبق تقسیم بندی شیخ طبرسی و گروهی از قرآن پژوهان همچون ابن قتیبه، ابن جزری، زرکشی، و آیت الله خویی، درباره انواع اختلاف قرائت، اختلاف لهجه نمی­تواند نوعی اختلاف قرائت به حساب آید.

نیز گفته شده است که: گزارش­هاى تاريخى از وجود اختلاف قراءات در زمان صحابه و تابعين و قراء سبعه و پس از آن حكايت دارد و احياناً هرچند در موارد بسيار اندك، از قرائت­هاى متعددى كه از شهرت نسبى برخوردار هستند، ياد شده است؛ ولى اين نقل­هاى تاريخى از اعتبار كافى برخوردار نيست و نمى‏توان براساس آن به وجود اين قرائت­ها قطع پيدا كرد؛ به هر حال توقیفى بودن قرائت قرآن، مقتضاى طبيعت مسئله­ی اعجاز هنرى قرآن، محور بودن كتاب آسمانى در ميان مسلمانان و سخن خدا بودن قرآن است؛ افزون بر آن اهتمام بسيار زياد پيامبر گرامى اسلام (ص) و مسلمانان به قرآن و قرائت و تلاوت و حفظ و كتابت آن نيز خود گواه واقعى بودن چنين قرائتى است و اعتقاد به خلاف آن نيازمند دليل بسيار قوى و معتبرى است (رجبی، 1383، صص 49و 50).

حال آن­که دکتر معارف درباره پیشینه اختلاف قرائت می­نویسد: پديده اختلاف‏ قرائت‏ در عصر رسول خدا(ص) معنا و مفهومى نداشته و مسلمانان به همان شكل كه قرآن را- در مجالس قرآن يا قرائت نماز- از رسول خدا(ص) دريافت كرده بودند، قرائت مى‏كرده‏اند. چنان­كه در مسأله جمع قرآن در زمان ابو بكر نيز از اختلاف‏ قرائت‏، سخن به ميان نيامده است (معارف، 1383، (ج)، ص 173؛ همان، 1377، دوره63، ص17). ضمن این­که از مجموعه روايات تاريخى به دست مى‏آيد كه اختلاف‏ قرائت‏ قرآن، پديده‏اى متعلق به دوران خلافت عثمان است. البته برخى مانند طبرى منشأ اين اختلافات را دوره ابوبكر و عمر احتمال داده‏اند (رامیار، 1369، ص410)؛ اما به نظر مى‏رسد كه در خلافت اين دو نفر، اختلافى كه موجب اضطراب در جامعه شود و به تخطئه قاريان نسبت به يكديگر بيانجامد، در كار نبود. اما در حدود سال 25 هجرى دامنه اين اختلافات در بين قاريان و معلمان قرآن چنان اوج گرفت كه برخى قرائت برخى ديگر را تخطئه كرده و حتى به تكفير يكديگر پرداختند. در اين‏جا بود كه مقام خلافت تصميم گرفت كه اقدام سريعى در ريشه‏كن سازى قراءات صورت دهد (معارف، 1383، (ج)، ص 178).

سیوطی به نقل از المصاحف ابن اشته آورده است: «در عهد عثمان مردم در قرائت قرآن دچار اختلاف شدند؛ به طوری که شاگردان و معلمان به پیکار و زد و خورد پرداختند. این خبر به عثمان رسید. او به مردم (مدینه) گفت: شما که در حضور من قرآن را تکذیب کرده و در قرائت آن به لغزش افتاده­اید، قطعاً آنان که دورترند، میزان تکذیب و خطایشان بیش­تر خواهد بود. ای اصحاب محمد(ص) جمع شوید و برای مردم مصحفی بنویسید که راهنمای آنان باشد. در این­جا بود که عده­ای جمع شدند و برای مردم قرآنی نوشتند...» (سیوطی، 1380، ج1، ص209؛ طبری، 1987ق، ج1، ص21).

پس از جمع قرآن در دوره عثمان، اختلاف قرائت کاملاً از بین نرفت؛ گرچه اختلافات موجود به میزان قابل توجهی برطرف گردید. و در مورد قرآن وحدتی در جامعه حاکم گشت. در این مورد ابو احمد عسکری گفته است: « مردمان تا چهل و اندی قرآن را از مصاحفی تلاوت می­کردندکه مطابق رسم الخط عثمانی به وجود آمده بود تا آن­که خلافت به عبدالملک رسید. در این زمان بود که اغلاط و تصحیفات – در زمینه قرآن – رو به ازدیاد نهاد و این اغلاط سراسر عراق را در برگرفت» (صبحی صالح،1363، ص90).

لذا با توجه به این­که پیامبر اکرم(ص) بر حفظ قرآن کریم به صورت شفاهی و کتبی در بین مسلمانان تاکید فراوان داشته­اند؛ به نظر می­رسد که اختلاف قرائت نه تنها در زمان آن حضرت به وجود نیامده است؛ بلکه ایشان در ایجاد قرائتی یکسان در بین مسلمانان اهتمام داشته­اند. و لذا همان گونه که طبرسی اختلاف لهجه را از انواع اختلاف قرائت به حساب نمی­آورد، نباید اختلافات لهجه­ای که در زمان حیات پیامبر اکرم(ص) وجود داشت را اختلاف قرائت به حساب آورد. ضمن این­که در زمان خلفای سه­گانه است که بحث اختلاف قراءات جدّی می­شود؛ و در این میان با توجه به نقل­های تاریخی آشکار می­گردد که احتمال ایجاد آن در زمان خلیفه سوم یعنی عثمان بن عفان بیش­تر است.

فهرست مطالب:

پیشینه تحقیق

تعریف لغوی قرائت

تعریف اصطلاحی قرائت

پیشینه اختلاف قرائت­ها

جایگاه اختلاف قراءات در تفسیر مجمع البیان

دیدگاه طبرسی درباره­ی قرّاء مشهور قرآن

دلایل سندیت قراءات مشهور از دیدگاه طبرسی5

تاریخچه کتب اختلاف قراءات

فهرست منابع و مآخذ