مبانی نظری و پیشینه تحقیق سکونتگاه های غیررسمی و سرمایه اجتماعی

عنوان:

فرمت فایل: word

تعداد صفحات: 90

اصطلاح حاشیه­نشینی یا سکونتگاه­های حاشیه­ای، بر فرآیند تاریخی دلالت دارد که شکل­هایی از تأمین مسکن و اسکان گروه­های کم­درآمد را، همچون زاغه یا آلونک­نشینی به شکل­های پراکنده یا متمرکز، تصرف عدوانی و سازمان یافته­ی اراضی در قالب جنبش­های اجتماعی خودجوش، تا جنبۀ سوداگرانه به خود گرفتن این روند به شکل خانه­سازی و تفکیک غیررسمی زمین، به ویژه در مناطق روستایی، را دربرمی­گیرد. با توجه به روند ساختیابی این پدیده در زمان و مکان­های گوناگون، اصطلاح­های دیگری نیز مانند؛ سکونتگاه­های خودرو[1]، برنامه­ریزی نشده[2]، غیرقانونی[3]، غیررسمی[4]، یا نابسامان و غیرمنتظم[5] برای آنها به کار برده­اند که هیچکدام به­تنهایی الزاماً نمی­تواند تمامی وجوه آن را توصیف کند. زیرا ساختیابی این پدیده در امتداد زمان و مکان­های گوناگون می­تواند به شکل­های متنوعی روی دهد. بنابراین، گزینش مفاهیم گوناگون از یکسو بر توصیف و شناخت سیر تحول این پدیده دلالت می­کند و از سوی دیگر، می­تواند بیانگر راه­حل برگزیده­ای برای مواجه با آن نیز باشد. در دهه هفتاد (میلادی) اصطلاحات تصرف عدوانی، سکونتگاه­های برنامه­ریزی نشده یا غیرقانونی، بر راه­حل­هایی دلالت می­کردند که عمدتاً بر سیاست تخریب این سکونتگاه­ها و جابجایی اجباری ساکنان آن مبتنی بود. در اواخر دهه هشتاد، به تدریج پس از طرح شدن مفهوم بخش غیررسمی اقتصاد از سوی سازمان جهانی کار، به مثابه بخشی از بازار اشتغال، اصطلاح سکونتگاه­های غیررسمی نیز به تدریج رایج شد تا از این رهگذر در حکم بخشی از بازارهای غیررسمی زمین و مسکن که نیاز اقشار کم­درآمد شهری از دیدگاهی حقوقی، و در نتیجه مخالفت با تخریب و تجدید اسکان اجباری دلالت می­کرد، و از سوی دیگر می­توانست با این سوء تعبیر همراه شود که رسمی کردن و بهسازی این گونه سکونتگاه­ها به معنای تعمیم معیارها و قوانینِ شهرسازیِ با برنامه رسمی است.

از مجموعه این مفاهیم، و سیر تحول تاریخی آن می­توان ساختیابی اسکان کم­درآمدهای شهری را به دو مرحله تقسیم کرد. مرحله نخست؛ را می­توان به روند مهاجرت­ها از نقاط روستایی و شهرهای کوچک به نقاط شهری بزرگ در مقیاس ملی و منطقه­ای نسبت داد، و آن را در حکم مرحله­ای گذرا از روند تأمین مسکن گروه‌های کم­درآمد شهری به شمار آورد، زیرا هنگامی مهاجرت تحقق می­یابد که بخت­های اجتماعی افراد برای تأمین درآمد و اشتغال، تحت تأثیر وضعیت اقتصادی یا اقلیمی- جغرافیایی در مبدا به شدت رو به کاهش می‌گذارد، و به این ترتیب مهاجرت تنها به معنای پویایی یا جابجایی مکانی نیست، بلکه شکلی راهبردی برای بقا پیدا می‌کند. مرحلۀ دوم زمانی آغاز می­شود که با افزایش بهای مسکن و خدمات شهری و ناکارآمدی سیاست‌های به اجرا گذارده شده، به تدریج بر شمار گروه­هایی افزوده می­شود که نمی­توانند از عهدۀ این گونه هزینه­ها برآیند و رانش گروه­های کم­درآمد شهری به سوی نواحی پیرامون شهری آغاز می­شود؛ می­توان از این پدیده به عنوان سرریز اقتصادی- اجتماعی شهرهای بزرگ یا به بیان دیگر به حاشیه رانده شدن شهروندان سابق یاد کرد. به این ترتیب، برخلاف تصور موجود، ساکنان اینگونه سکونتگاه­ها فقط مهاجران روستایی نیستند، بلکه با گذشت زمان شمار چشمگیری از آنها را افراد شاغل در بخش رسمی اقتصاد شهرهای بزرگ تشکیل می­دهند. افزون بر این، تهدید دائمی و پیوسته در جهت تخریب این گونه سکونتگاه­ها، و به رسمیت شناخته نشدن نحوۀ تأمین مسکن در آنها که سرمایه اصلی گروه­های کم­درآمد و بخشی از سرمایه اقتصادی کل جامعه محسوب می­شود، یکی از عوامل موثر بر ناپایداری اینگونه سکونتگاه­ها و از موانع قرار گرفتن آن­ها در متن روند برنامه­ریزی شهری، تشدید انزوای اجتماعی و در نهایت عدم تمایل به مشارکت در برنامه­های بهسازی و ارتقای کیفیت سکونت به شمار می­آیند (جواهری­پور، 1381: 86-83).

در نهایت در تعریف کلی از سکونتگاه های غیررسمی می توان به ویژگی­های کلی آن­ها اشاره کرد:

- به حاشیه رانده شدن و فرو افتادن در انزوای اجتماعی ناشی از عدم بهره­مندی از منابع و ملحوظ نشدن به عنوان گروه­های هدف در برنامه­ریزی(جواهری­پور، 1381).

- گسست کالبدی از پیکره شهر و درهم ریختگی درونی از حیث فقدان یا کمبود خدمات شهری(جواهری­پور، 1381).

- مکان زندگی فقرا و با شرایط نامناسب مسکن(world urban forum1)[6].

- وجود ساخت و ساز های غیرقانونی و فاقد طرح های شهری Hernández,2009)).

- دارای نرخ بالایی از جرم و جنایت، خودکشی، اعتیاد و بیماری، اما با پتانسیل و انگیزه بسیار بالا برای تغییر شرایط زندگی .(Gerster, 1978, p.116)

- ساخت بنا بدون رعایت حق قانونی زمین یا بدون مجوز ساختمان و پروانه ساخت Srinivas,2011)).

- عدم پذیرش جامعه شهری و سازمان­های حاکم بر آن نسبت به پذیرش آنها به عنوان شهروند(ارباب، 1386، 54).

[1]spontaneous

[2]unplanned

[3]illegal

[4]informal

[5]irregular

[6]ایراندوست، 1389، 20

فهرست مطالب

مرور پایه­ های مفهومی و تجربی مرتبط با اسکان غیررسمی

تعریف و ساختیابی اسکان غیررسمی

ویژگی های سکونتگاه های غیر رسمی

اقتصادی

مفهوم بخش غیررسمی اقتصاد

فرهنگی

جتماعی

حقوقی

انواع مالکیتها و نحوه تملک

کالبدی

انواع استقرار و مکانیابی

مسکن

بافت سکونتگاهها و ساختار شبکه ارتباطی

دسترسی به خدمات و امکانات روبنایی و زیربنایی

مروری بر سیر اسکان غیررسمی در جهان

روند تکوین و تکامل سکونتگاههای غیررسمی

تهاجم سازمان یافته

تصرف خزنده

بازتقسیم زمین

طبقه بندی سکونتگاه های غیر رسمی

بررسی دلایل شکل گیری اسکان های غیررسمی در کشورهای در حال توسعه

عوامل ساختاری جامعه

وامل سازمانی

فقدان سیستم های حمایتی و مشارکتی

فعالیتهای باندهای (مافیایی) نامشروع زمین

ناکارآمدی سیاستهای تأمین مسکن

غیرقابل استطاعت بودن واحدهای مسکونی برای فقرای شهری

- فقر شهری و ارتباط آن با اسکان غیررسمی

تعریف فقر:

فقر و اسکان غیر رسمی

شناخت برنامه نهادهای جهانی مرتبط با اسکان غیررسمی و دیدگاههای آنه

انک جهانی (Word Bank)

2 هبیتات(UN-HABITAT)

برنامه عمران ملل متحد (UNDP)

رویکردهای فلسفی- سیاسی نسبت به سکونتگاههای غیررسمی

دسته اول: لیبرال

دسته دوم: رادیکالی

دسته سوم: جامعه گرایی

رویکردهای مداخله در توسعه سکونتگاه های غیررسمی:

دوره اول (دهه 1960)

رویکرد نادیده انگاری

رویکرد حذف و تخلیه اجباری

رویکرد مسکن عمومی:

دوره دوم (دهه 1970)

رویکرد زمین و خدمات

رویکرد ارتقاءبخشی (بهسازی)

توسعه اندک افزا (افزایشی)

رویکرد خودیاری

دوره سوم (دهه 1980)

رویکرد ارتقای محیطی

رویکرد توانمندسازی

دوره چهارم (دهه اخیر) 5

حکمروایی خوب

مرور مفاهیم مرتبط با سرمایه اجتماعی

اهمیت سرمایه اجتماعی

- تعریف سرمایه اجتماعی

- گونه های مختلف سرمایه اجتماعی

سرمایه اجتماعی درون گروهی

سرمایۀ اجتماعی بین گروهی

سرمایۀ اجتماعی ارتباطی

دیدگاه های نظری سرمایه اجتماعی

دیدگاه مبتنی بر اجتماع محلی

دیدگاه شبکه ها

دیدگاه نهادی

دیدگاه هم افزایی

عوامل موثر بر ایجاد، حفظ و نابودی سرمایۀ اجتماعی

بستگی شبکه های اجتماعی

بات

ایدئولوژی

وابستگی افراد به یکدیگر

- سنجش سرمایه اجتماعی

الگوهای اندازه گیری سرمایه اجتماعی

سطوح تحلیل

سطح خرد

سطح میانی

سطح کلان

ابعاد سرمایه اجتماعی

شاخصهای سرمایۀ اجتماعی

منابع