مبانی نظری تهذیب، ذکات، جهاد اکبر، تطهیر ، تزکیه اخلاقی

- تعریف تزکیه 

- معنای لغوی تزکیه 

تزکیه از ماده "زکو" است ودر لغت آن را به معنای اصلاح دانسته‌اند. معنای نمو و رشد نیز برای آن ذکر شده است. اما از این لحاظ که این ماده در معنای مصطلح خود بیشتر به کار رفته است، متاخرین از لغت‌دانان معنای لغوی آن را نزدیک به معنای اصطلاحی آن گرفته‌اند و برخی لغت‌دانان آن را تطهیر نفس از اخلاق ذمیمه معنا کرده‌اند. در کل می‌توان گفت: تزکیه در لغت به معنای پاک گردانیدن و به صلاح آمدن و رشد یافتن نفس و مال و کشت و زرع و همچنین به معنای ستودن نفس و خودستایی و به ناز زیستن در فراوانی است.

««تزكیه» واژه‌اى عربى است و در زبان فارسى، لفظ واحدى كه دقیقاً معناى آن را برساند و معادل آن باشد، سراغ نداریم. براى بیان معناى دقیق آن در فارسى باید چند واژه را كنار هم بگذاریم. مفاهیمى از قبیل: شكوفایى استعدادها، بالندگى، و رشد و كمال یافتن، در معناى «تزكیه» مندرج است. قرآن این مفهوم را در مقابل «تدسیه» به كار برده است؛ آن جا كه می‌فرماید: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكّاها. وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسّاها.»»

«مورد اصلى استعمال این كلمه در پرورش درخت است؛ زمانى كه باغبانى به درخت رسیدگى مى‌كند، آن را هرس نموده، آب و خاك و نور مناسب آن را تأمین مى‌كند تا درخت رشد كرده و به ثمر برسد. در این كارِ باغبان، هم جهت اثباتى هست و هم جهت سلبى. براى رشد درخت، از یك سو دادن آب و كود و فراهم كردن نور و حرارت كافى لازم است و از سوى دیگر، قطع شاخه‌هاى اضافه و هرس كردن آن نیز ضرورى است. علاوه بر كارهاى ایجابى و اثباتى، حذف زواید و برطرف كردن آلودگى‌ها نیز در شادابى و بارورى هرچه بهتر و بیشتر درخت تأثیر دارد.»

-  واژه‌های مرتبط با تزکیه 

- تهذیب

تهذیب در لغت به معنای پاکیزه کردن، اصلاح کردن، خالص کردن و شتاب کردن است و مُهذَّب کسی است که پیراسته از عیوب اخلاقی و آراسته به اوصاف نیکو باشد.تهذیب در عرفان، از مقامات سلوک و به معنای تبدیل اخلاق مذموم به محمود یا جدا شدن از نفس اماره و شیطان است؛ ازاینرو، عبودیت جز با تهذیب به دست نمی‌آید.

تهذیب در متون عرفانی به استقلال، کم به کار رفته و معمولاً نتیجة مقام مجاهدت یا ریاضت دانسته شده است. از این اصطلاح گاه به تصفیه و تنقیة نفس تعبیر کرده‌اند. دراغلب منابع تهذیب در کنار تزکیه به کار رفته و همچنین در تعریف تزکیه معنایی نزدیک به تهذیب آورده شده است.

ظاهراً تنها خواجه عبداللّه انصاری از اصطلاح تهذیب به استقلال و بتفصیل سخن گفته است.

- زکات 

زکات و تزکیه با یکدیگر ارتباط نزدیکی دارند و زکات مقدمه‌ای برای تزکیة نفس و افزایش رزق و روزی به شمار می‌رود، چنانکه طبرسی در الاحتجاج روایت کرده است که خداوند زکات را سبب پاک شدن نفس و رشد و نمو در رزق و روزی قرار داد. همچنین روایت شده است که زکات دادن موجب تزکیة نفس از بخل می‌شود. به نظر برخی مفسران منظور از زکات در قرآن، پرداخت مقدار معیّنی از مال نیست، بلکه در بعضی موارد، منظور طهارت و پاکیزگی یا همان تزکیه نفس است، از جمله در آیه ۴۳ سوره بقره: «وَاَقیموا الصَّلو'ةَ و ا'تُوا لزَّکو'ةَ...» آیه ۴ سوره مؤمنون: «وَالَّذینَ هُم لِلزَّکو'ةِ فاعِلونَ» که منظور تطهیر مال با انفاق است و آیه ۳۱ سوره مریم : «... وَ اَوْصانی بِالصَّلَو'ةِ و الزَّکو'ةِ».

راغب اصفهانی در بیان معنای واژه‌ی زکات می‌نویسد: «زکات، رشد و نموی است که ناشی از برکت خداوند است و هم به امور دنیوی و هم امور اخروی را شامل می‌شود.»

- جهاد اکبر 

پیغمبر اكرم (صلى الله علیه و آله) گروهى از مجاهدان اسلام را به سوى میدان جهاد فرستاد، هنگامى كه از جهاد بازگشتند فرمود: «مرحبا بقوم قضوا الجهاد الاصغر وبقى علیهم الجهاد الاكبر فقیل یارسول الله ماالجهاد الاكبر، قال (صلى الله علیه و آله): جهاد النفس; آفرین بر جمعیتى كه جهاد اصغر را انجام دادند و جهاد اكبر بردوش آن‌ها مانده است؛ كسى عرض كرد: اى رسول‏خدا! جهاد اكبر چیست؟ فرمود: جهاد با نفس.»

امام باقر (علیه‌السلام) می‌فرماید: «هیچ برتری و فضیلتی همانند جهاد نیست و هیچ جهادی در قدر و منزلت با جهاد با نفس برابری ندارد.»

- تطهیر 

 بسیاری از مفسران، تزکیه و تهذیب و تطهیر را مترادف یکدیگر آورده‌اند. البته گاه تزکیه مبالغه در تطهیر و زیادت در آن نیز دانسته شده است.