مبانی نظری استرس شغلی واستر در محیط کار

(فصل دوم تحقیق)

استرس شغلی
استرس بخشی از زندگی روزمره است. استرس حالت یا فرایندی روانشناختی است که در هنگام وقوعش فرد با حوادثی مواجه می¬شود که آن¬ها را نسبت به بهزیستی جسمی و روانشناختی خود تهدیدآمیز ادراك می¬کند. استرس از تعامل با محیط نشات می¬گیرد و زمانی رخ می¬دهد که بین فشارهای موقعیتی و منابعی که فرد در اختیار دارد ناهماهنگی وجود داشته باشد (هزاوه¬ای، حسینی، معینی، مقیم بیگی و حمیدی، 1391).
در چند دهه اخیر و با روى آوردن تدریجى جوامع به سمت زندگى مدرن، یكى از معضلات اساسی كه گریبان گیر جوامع بشری شده است پدیده استرس می¬باشد. با صنعتی شدن جهان استرس اهمیت ویژه¬ای پیدا كرده و به طور گسترده¬اى سلامتی شاغلین را در محیط كار تحت تأثیر قرار داده است. عوامل روانی به همراه خطرات فیزیكی، شیمیایی، ارگونومیك و بیولوژیك محیط كار یكی از عوامل مخاطره آمیز اصلی در محیط های كاری محسوب می¬گردد و در بین عوامل روانی استرس شغلى از اهمیت ویژه¬ای برخوردار مى¬باشد، به طوریكه سازمان ملل متحد در سال 1992 استرس شغلی را بیماری قرن بیستم دانست و سازمان جهانی بهداشت بر اساس شاخص بار جهانی بیماری¬ها، به این نتیجه رسید كه بیماری¬های روانی به ویژه استرس، دومین علت ناتوانی تا سال 2020 خواهد بود (تانگری ، 2003). در اغلب جوامع امروزی، حیات انسانی از لحاظ محیط و نحوه زندگی با آن چه در سال¬های گذشته وجود داشته، تفاوت فاحشی پیدا کرده است. امروزه در اکثر نقاط جهان، به ویژه در جوامع صنعتی و در جوامعی که آشفتگی اجتماعی و اقتصادی، زندگی عادی را مختل کرده است، عوامل   تنش¬زای اجتماعی، بیش از هر زمان دیگری شایع گردیده اند. به طوری که در عصر کنونی تنش را به عنوان طاعون سیاه می¬شناسند (ملازم، محمدحسینی، کریمی و زاده باقری، 1384).  
استرس جزء جدایى ناپذیر در زندگی مى¬باشد كه با توجه به فشار روانی و كیفیت انطباق فرد با آن مى¬تواند منجر به بیماری و یا تجربه¬ای مثبت شود. عوامل روانی در محیط كار بر خلاف سایر عوامل زیان¬آور محیط كار مختص شغل خاصی نیستند و در همه¬ی مشاغل به صور مختلف و با درجات متفاوت وجود دارند (لوی و ویگمن، 2000). همه¬ی انسان ها در زندگی روزمره در معرض انواع فشارهای روانی و رویدادهای  تنش¬زایی قرار می¬گیرند که بهداشت روانی و جسمی آنان را تهدید می کند. تنش یک وضعیت نا مطلوب تحریک عاطفی و روانی است و هنگامی فرد در آن واقع می شود که موقعیت را خطرناک یا تهدید کننده آسایش تلقی کند (اکبری، امیرآبادی زاده، پوررضا، واقعی و دستجردی، 1384).
استرس شغلی برای خیلی از کارکنان و کارگران یک مخاطره اصلی است. ظرفیت¬های کاری، کیفیت پایین کارهای تجاری، اضافه کاری، روابط خشونت آمیز در محیط¬های کاری و کار شیفتی فقط بخش کمی از حالت¬ها از علل زیاد پر دغدغه¬های کاری است. بدن انسان به طور عادی یک واکنش طبیعی به تهدید یا درخواست مانند گریز یا جنگ، دارد که واکنش به هر کدام باعث رها کردن آدرنالین می¬شود. هنگامی که تهدید پایان می¬یابد بدن انسان می¬تواند به جایگاه طبیعی خودش برگردد. عامل به وجود آورنده¬ی استرس یک رخداد یا تنظیم حالتی است باعث واکنش فشار می¬شود. آسیب طولانی¬تر واکنش بدنی مزمن است. استرس شغلی می¬تواند بر سلامتی شما تأثیر بگذارد. همچنین عوامل استرس¬زا در محیط کار می¬تواند از نیروی کارگری متجاوز شود که می¬تواند مقداری تأثیر بر روی  وضعیت¬شان داشته باشد. کارگرانی که با ظرفیت¬های بالا بیش از حد و اندازه کار کرده¬اند در رتبه¬های پایین باقی   می¬مانند صرف نظر از تلاش¬شان پس ظرفیت بالای کاری یک عامل به وجود آورنده استرس است. کارمندان احساس اضطراب می¬کنند و میزان سرعت ضربان قلبشان به این دلیل که آن¬ها نمی¬توانند ظرفیت کاریشان را کنترل کنند، بالا و پایین می¬رود و می¬تواند منجر به فرسودگی شغلی گردد. اعضای P.E.F تغییرات دراماتیک دردناکی را تجربه کرده¬اند. بودجه ایالت به تأخیر افتاده، کسری بودجه به وجود می¬آید و مذاکره در برقراری قرارداد طولانی می¬شود. این تغییرات محیطی را پرورش می¬دهد که شمار منابع استرس را به درجه بالایی می¬رساند و شامل گرانباری نقش و زمینه¬ساز فرسودگی شغلی می¬گردد (پاول ، 2003).
در دهه اخیر مو ضوع استرس و آثار آن در سازمان یكی از مباحث اصلی مدیریت رفتار سازمانی را به خود اختصاص داده اسـت و فشار عصبی در سازمان همچون آفتی فعالیت¬ها را تحلیل داده و از بین می برد. توجه به محـیط هـای شـغلی و شـرایط كـار كاركنان امری است كه موجب بالا بردن كیفیت كار، حفظ سلامت و بهداشت كاركنان و جهت بهره جویی بیـشتر و بهتـر از طـول مدت سنوات كاری مورد توجه قرار گرفته است. با توجه به تأثیر استرس شغلی بر زندگی و كار کارکنان، دست اندر كاران این گونه سیـستم¬ها باید عوامل مرتبط با رضایت مندی را یافته و جهت پیشرفت و ارتقای سطح كارایی کارکنان مورد توجه قرار دهند (رحمانی، 1386).
سازمان ملل متحد ، در سال 1992 استرس شغلی را بیماری قرن بیستم معرفی كرد؛ چندی بعد سازمان جهانی بهداشت، استرس شغلی را مشكلی همه گیر در جهان اعلام كرد (تانگری ، 2003).
7-2 تعریف استرس شغلی
استرس شغلی به عنوان یکی از مهم¬ترین ویژگی¬های محیط کار، فرسودگی بدنی یا عاطفی است که بر اثر مسائل و مشکلات واقعی یا ذهنی پدید می¬آید. واژه استرس مستقیماً از زبان لاتین گرفته شده و به معنی تحمیل، فشار و خسته شدن می¬باشد، این واژه به سرعت فراگیر شده و به یکی از اصطلاح¬های رایج پنج دهه اخیر تبدیل گردیده است. اولین بار روچ  (1984) این اصطلاح را چنین تعریف کرد که استرس پاسخی غیر اختصاصی از ارگانیسم در مقابل هر تقاضا یا تغییر در شرایط فیزیکی می¬باشد. بر اساس تعریف مؤسسه ملی ایمنی و بهداشت حرفه ای (NIOSH) فرد زمانی با استرس  شغلی مواجه می¬شود که بین نیازهای شغلی با توانایی¬ها، قابلیت¬ها و خواسته¬های وی هماهنگی موجود نباشد (هاشمی¬نژاد و همکاران، 1392). در این تعریف ضمن تاکید بر عدم هماهنگی با توانایی¬ها و قابلیت¬های فرد، به خواسته¬های فردی نیز توجه شده است. کندال و همکارانش استرس را یک تجربه طبیعی و قابل پیش بینی در روند زندگی و کار معرفی کرده و تاکید داشته¬اند که همه نتایج استرس منفی نیستند و گاه استرس حالت منفی و گاه نیز پیامدهای مثبتی به همراه دارد (کندال، مورفی، اونیل و بورسنال ، 2000).
نشانه¬های استرس شغلی در سه حیطه روانی، جسمانی و رفتاری نمایان می¬شود. حیطه روانی استرس شغلی با نارضایتی شغلی همراه است، این نارضایتی از شایع¬ترین پیامدهای استرس شغلی     می¬باشد كه باعث افسردگی، اضطراب، ملالت، اختلالات جنسی، احساس ناكامی، انزوا و بیزاری می¬شود (کنزویچ، میلوسویچ، گلوبیچ، بلوسویچ، روسو و موستاجبگوویچ ، 2011).
8-2 علل استرس در محیط کار
استرس محیط کار به وسیله غیبت¬ها، تأخیرها و ناتوانی¬های کارکنان باری سنگین بر روی سازمان تحمیل می¬کنند تحقیقات در استرالیا نشان داده است که بیشتر از یک روز در ماه کارکنان به دلیل افسردگی مواد مخدر یا اضطراب از کار باز می¬مانند. تحقیـقات دیگری نشان داده، افراد مجرد به خصوص زنان بیشتر در معرض خطرات استرس می¬باشند در تحقیق دیگری نیز این نتیجه حاصل شده است که بیکاری زیاد، عدم امنیت شغلی قراردادهای کوتاه مدت و فشار روانی روی کارکنان با استرس مرتبط هستند همچنین نگرانی از آینده، عدم تطابق نیازها و احساسات و عدم مالکیت می¬تواند ایجاد استرس کند (استون ، 2011).
شرایط فیزیکی نامطلوب، خطرات جسمانی، ویژگی¬های شخصیتی، بار کاری، فشار زمان، مسئولیت افراد، ابهام و تعارض نقش، تعارض همکاران و مدیران ارشد با زیردستان، محدودیت¬ها، مشارکت اندک در تصمیم¬گیری، ترفیع یا تنزل شغلی و کمبود امنیت شغلی از استرس¬زاهای شایع مشاغل هستند (حسنی، قاسم¬زاده علیشاهی و کاظم¬زاده، 1392).
9-2 منابع استرس در محیط کار
عوامل استرس¬زا در منبع را مى¬توان به سه دسته تقسیم¬بندى كرد: دسته اول عوامل استرس¬زای فردی، دسته دوم رویدادهای زندگی و دسته¬ی سوم عوامل استرس¬زای سازمانی مثل سیاست¬ها، ساختارها، شرایط ایمنی، تداخل فرآیندها، ابهام نقش در سازمان و تعارض نقش در سازمان (کازرونیان و همکاران، 1392).
1-9-2 ویژگی نقش
شاختر عامل¬های روانشناختی محیط کار را روشی می¬داند که از آن راه می¬توان درک درستی از استرس شغلی به دست آورد دراین باره پژوهشگران به ویژه با استفاده از نظریه نقش سعی کرده-اند مسائل مربوط به استرس را شناسایی کنند و دریابند که فشارهای ناشی از نقش تا چه اندازه در پدید آمدن استرس شغلی تاثیر دارند بنابر نتیجه این پژوهش¬ها چهار نوع ویژگی  برای نقش برشمرده اند.
1- ابهام نقش: یکی از عوامل محیط کار كه ممکن است منجر به ایجاد استرس شغلی شود ابهام نقش نامیده می¬شود. ابهام نقش را به عنوان یکی از ویژگی¬های نقش چنین تعریف کرده¬اند وضعیت شغل که در آن پاره¬ای اطلاعات برای انجام شغل به طور مطلوب، نارسا یا گمراه کننده¬اند در نتیجه فرد نمی¬داند که چه انتـظاری از وی برای انجام شغلـش دارند ابهـام نقش زمانی به استرس منجر می¬شود که فرد  را از بهره¬وری و پیشرفت شغلی باز می¬دارد (ساعتچی، 1388).
2- گرانباری نقش: یکی دیگر از ویژگی¬های نقش که آن را منشاء دیگری برای استرس شغلی می-دانند گرانباری نقش است به این معنی که اگر فرد نتواند از پس انجام کاری که بخشی از یک شغل معین است برآید، دچار استرس خواهد شد (ساعتچی، 1388).
3- کم باری نقش: یکی دیگر از ویژگی¬های نقش را که در شغل¬های معینی موجب استرس در کارکنان می¬شود کم باری نقش نامیده¬اند یعنی وضعیتی که در آن از مهارت¬های شخصی به طور تمام و کمال استفاده نمی¬شود به بیان دیگر، مهارت¬ها و توانایی¬های فرد کمتر از اندازه ممکن به کار گرفته می¬شود در حالی که گـرانباری نقـش گـویای حــوادث زیــادی است (که به شاغلین تحمیل می¬شود) کم باری نقش حکم محدودیت و بازدارندگی دارد به طور کلی می¬توان گفت که کم باری نقش زمانی پیامد ناخوشایند دارد که توان کارکنان بیش از آن باشد که برای شغل محول به آن¬ها لازم است (ساعتچی، 1388).
4- ناسازگاری نقش: طی بررسی¬های انجام شده، علاوه بر ابهام نقش، ناسازگاری نقش نیز به عنوان عامل استرس¬زا شناخته شد ناسازگاری نقش زمانی رخ می¬دهد که تن دادن به مجموعه¬ای از الزام¬های شغلی با پذیرش مجموعه دیگری از الزام¬های شغلی، مغایر با به طور کلی ناممکن باشد مانند حسابدار شرکتی که از او خواسته شود حساب¬های خلاف واقع درست کند یا به اصطلاح حساب¬سازی كند تا مالیاتی که به شرکت تعلق می¬گیرد، کاهش یابد (ساعتچی، 1388).
2-9-2 ویژگی¬های شغلی
ویژگی¬های شغلی نیز از جمله عوامل دیگری است که ممکن است منجر به استرس شغل شود نتایج به دست آمده از تحقیقات و گویای آن است که جنبه¬های معینی از کار در استرس شغلی نقش دارند این ویژگی چهار دسته گوناگون را تشکیل می¬دهد که به طور کلی عبارتند از: آهنگ کار، تکرار کار، نوبت کاری و ویژگی¬های مربوط به وظیفه، روابط کاری میان فردی، کیفیت روابط کارکنان در محیط کار، همواره رابطه موثری با استرس شغلی دارد پژوهشگران اظهار داشته¬اند که در بررسی¬ها سه نوع روابط دیده شده است. روابط با همکاران، روابط درون گروه¬های کار و روابط با سرپرستان و رهبران (مهداد، 1389).