بررسی معماری امامزاده زید و امامزاده یحیی

ظهور اسلام در آغاز قرن هفتم میلادی بنیاد بسیاری از كشورهای كهن ومتمدن در آن زمان را دگرگون ساخت و قدرت ونفوذ آن در تركستان غربی وپنجاب از یك طرف واسپانیا از طرف دیگر گسترش یافت. به این ترتیب با پیدایش تغییرات اساسی در سرزمینهای مذكور،هنر وتمدن كهن آسیا، شمال آفریقا وحتی بخشی از اروپا دگرگون شد وشالوده هنرهای اسلامی كه تركیبی از هنر حكومتهای مغلوب (مانند ساسانیان وحكومت بیزانس) با فرهنگ اسلامی بود،شكل گرفت[1].

بدین وسیله از خلیج بنگال تا كرانه اقیانوس اطلس هنری با كیفیتی خاص به دست ملتها واقوام تحت سلطه اسلام پدیدار شد كه دیدی خاص داشت وآن اعتقاد به اصول ومبانی وتعالیم اسلام مانند توحید ومبارزه با شرك بود. بنابراین هنرمندان از سنتهای گذشته قسمتهایی را پسندیده و مورد استفاده مجدد قرارداده اند كه حتی الامكان وابسته به دیانت بوده و شیوه های هنری آن مغایرو متناقض با بیش و اعتقاد جدیدآنان نباشد. در این میان خصیصه ها و ویژگیهای هنری ایران زمین می توانست بیشتر از دیگر هنرها جوابگوی این نیاز باشد و با آن هماهنگی معنوی بیابد.

تشكیل هنر اسلامی تقریبا، با روی كار آمدن سلسله اموی در سال 41 هجری مصادف بود و این امر با انتقال مركز خلافت از مدینه به دمشق بی ارتباط نبوده تغییر مركز حكومت، مسلمانان را مستقیما با هنر بیگانه یعنی هنر ایران و رودم آشنا كرد و از همین زمان بود كه هنر دوره بنی امیه، كه التقاطی از هنر سرزمینهای همجوار بود، راه تازه ای در پیش گرفت[2].

هنر اموی بر اثر رویارویی دین و دولت جدید مسلمانان با سنتهای خاور نزدیك پدید آمده در واقع تمدن امویان در عین حال كه تازه بود، سنتی وكهن نیز بود تازه از این نظر كه در پی قالب های فكری،دیوانی وفرهنگی متناسب با مردم، اندیشه های جدید ونگرش های نوبود: وسنتی از این حیث كه در جهان مفتوحه خود به دنبال این قالبها می گشت. امویان با گزینش الگوهای خود،نه تنها آنها را به روشی خلاق در هم آمیختند بلكه بتدریج آنها را بهبود هم بخشیدند شالوده ای محكم برای تحولات آینده جهان اسلام پدید آوردند. امویان با تختگاهشان دردمشق و لشكركشیهای متعدد علیه بیزانس، بهتر از هر حكومت دیگر با گذشته مسیحی خاور نزدیك آشنا بودند ونیز می دانستند كه حكمرانان امپراتوری وسیعی هستند ؛ و بخش شرقی امپراتوری آنها یعنی ایران و آسیای مركزی، بیشترین غنائم را دراختیار آنها قراردادند ودیدگاهی از روشنترین نمودها وتاثیرات هنری جهانی جدید ودلفریب را پیش روی آنها گشودند[3].

در دوره امویان در زمینه احداث بناهای مذهبی و غیرمذهبی فعالیت قابل توجهی صورت گرفت؛ ازجمله میتوان به بناهای قبه الصخره، مسجد جامع دمشق، قصرالعمره و كاخ المشتی اشاره كرد كه از شاهكارهای معماری اوایل اسلام به حساب می آیند.

منع صورت پردازی و تصویر سازی در آغاز ظهور اسلام موجب ركورد هنر نقاشی در كشورهای تحت تسلط حكومت اسلامی شد. و از این رو تزئینات ونقوش به شكلهای خطی، هندسی وانتزاعی بدل شد. از سوی دیگر اقوام عرب خودعموما بیابانگرد و چادرنشین بودند و لذا سابقه وسبكی در معماری و دیگر هنرهای اصلی نداشتند وهنرشان منحصر بود به نساجی و حصیربافی وساخت بت های مختلفی در هیات جانوران.اما بعدها بود كه ضرورت ساخت مكان عبادت مسلمین و برپایی مساجد باعث شكل گیری هنر معماری اسلامی شد كه تجلی آن را در طیف مختلفی از مساجد دوره های اسلامی شاهد هستیم.

بناهای اسلامی پیوند نزدیكی با نحوه عبادات روزانه مسلمانان دارد. رواج نماز جماعت نیاز به مكان بزرگی برای اجتماع مسلمین داشت. این مكانها در آغاز خانه های ساده ای بودند كه با شاخ وبرگ نخل پوشیده شده بود.اما با پیشرفت وفتوحات مسلمین در سده های نخستین ضرورت ساخت بناهای عظیمی كه گویای عظمت آیین جدید مسلمین باشد. ضرورت یافت[4].

آندره گدار هنر معماری دوره را این چنین توصیف می كند: «معماری اسلام در حالی شروع به كار كرد كه فاقد هر گونه علم واطلاع وسابقه باستانی درهنر معماری بود به عبارت بهتر، كاررا با دست خالی شروع كرد. اسلام هنگامی كه اداره امور امپراتوری وسیع خود را به دست گرفت می بایست خواهی نخواهی به تمام نیازمندیها پاسخ می داد. ساخت بنا هم یكی از آنها بود. بنابراین هر چه از عوامل ومصالح معماری در اطراف خود یافت به كار گرفت ، بدون آنكه نظری نسبت به انتخاب آنها داشته باشد و بدون آنكه اقتضای انتخاب كردن وجود داشته باشد یا بخواهد انتخاب كند. در مرحله اول تمام اقسام طاق را همچون طاق سوری،رومی، بیزانسی و ایرانی را مورد استفاده قرار دارد وستونها وجزرها،آجر وسنگ مرمر، موزائیك،نقاشی ،حجاری وتمام طرق ساختمان وتزئین را كه در كشورهای مفتوحه معمول بود، به كار برد. در آغاز كارفقط فرمان می داد و سفارش می كردولی در چگونگی كار مداخله نمی كرد. اما كمی بعد در راه تربیت وتكامل كارپیشرفت كرد وطولی نكشید كه در آنچه از دیگران تقلید كرده بود تجدید نظر كرد و آنهایی را كه با ماهیت ومقتضای او سازگاری نداشت وغریب می نمود و یا با سلیقه اش منطق نبود، حذف كرد و درواقع از كسوت سازنده به كسوت معمار ارتفاع یافت[5].

به طور كلی بناهای دوره اسلامی را میتوان به دو گروه عمده تقسیم كرد:

1-بناهای مذهبی. شامل مساجد، آرامگاهها، مدارس، حسینیه ها،تكایا ومصلی ها

2-بناهای غیرمذهبی شامل پلها، كاخها، كاروانسراها ، حمامها، بازارها ، قلعه و آب انبارها

هنر اسلامی بیشتر به ابنیه ای مانند مساجد، عبادتگاهها،زیارتگاه ها و امامزاده ها می پرداخت. مركز هر آبادی وجمعیتی مسجد بود كه در اطراف آن مراكز و اماكن ضروری، تعلیماتی ،عام المنفعه ،تشریفاتی وسپس بازار و خانه ها قرار می گرفتند.

فهرست مطالب

مقدمه................................................................... 1

هنرومعماری دوران قاجار....................................................... 10

موقعیت مكانی امامزاده زید................................................. 17

سلسله نسبت امامزاده زید................................................... 25

بقعه امامزاده زید وهنرهای تزئینی آن.................................... 28

نوع بهره برداری از بقعه امامزاده زید.............................................. 40

شرح حال آصف الدوله (بانی حرم وگنبد امامزاده زید)........................ 41

موقعیت مكانی امامزاده یحیی................................................. 55

سلسله نسب امامزاده یحیی............................................ 56

نوع بهره برداری از بقعه امامزاده یحیی............................. 67

طرح حفاظتی امامزاده زید..................................................... 68

ضوابط طرح حریم حفاظتی منطقه بازار تهران.............................. 69

پیشنهادات حفاظتی و مرمتی................................................. 73

فهرست منابع........................................................................ 76