بررسی ترتیبات امنیتی خلیج فارس 1990-1970

خلیج فارس مهمترین منطقه دنیاست. قرنهای مدیدی کوششهای نیرومندترین قدرتهای    منطقه ای و جهانی برای تضمین صلح و امنیت در این منطقه، نقطه ضعفهای مداومی داشته اند. این رساله پژوهشی است در حوزه امنیت خلیج فارس، که به بررسی چارچوبهای امنیتی خلیج فارس در فاصله سالهای 1990-1970 پرداخته است. طی این تحقیق دلایل ظهور، نحوه عملکرد، و علل سقوط طرحهای امنیتی در این منطقه، در سه سطح تحلیل؛ داخلی، منطقه ای، و بین المللی بررسی می شود، تا زمینه تحلیل، تصحیح، تجویز، و تجهیز سیاستهای معطوف به امنیت در این منطقه فراهم شود، همچنین سناریوهای بدیل در این زمینه ارایه شده است تا امکان اجماع بر سر الگوی خاص افزایش یابد و عدم توافق در این زمینه باعث تسری بحران به سایر حوزه های سیاست    بین الملل نشود، چرا که هدف این قبیل پژوهشها در زمینه امنیت، تئوریزاسیون و توجیه جنگها و تعارضات بر سر منافع در عرصه بین المللی نیست(و نباید باشد)، بلکه کوشش در جهت مدیریت بحران و حل آن به شیوه ای واقع بینانه و امکانپذیر است.

برای رسیدن به منتهای این مقصود، در این تحقیق بررسی گردید که چون کشورهای حوزه خلیج فارس هر کدام از نظر درونی پیشاساختاری بوده و با بحرانهای داخلی مواجه هستند، و از نظر منطقه ای نیز با انبوهی از منافع متضاد، رقابتها و شکافها نسبت به واحدهای اطراف خود روبرو هستند، و همچنین با دیدگاهها و اهداف و تلقی متفاوتی از مفهوم تهدید دور هم جمع می شوند و این امر هم ناشی از یک ضرورت فوری است، به همان میزان که فهم و تلقی آنها از تهدید و خطر بر اثر فروکش کردن تب بحران تغییر می یابد سیستم به فروپاشی نزدیک می شود و ایجاد یک سیستم امنیتی منطقه ای موفق را مشروط به شناسایی دقیق خطرات و منابع ناامنی در منطقه توسط بازیگران ذینفع در چارچوب امنیت خلیج فارس می دانیم، و از این رو نقش غالب در شکل گیری طرحهای امنیتی در این منطقه را به نیروهای فرامنطقه ای مداخله گر در سیستم و به طور مشخص آمریکا، محول نموده است و منحنی تحول، ظهور و سقوط نظامهای امنیتی بدیل در خلیج فارس در فاصله سالهای 1990-1970 با محوریت«نظریه هژمون»رقم خورده است.

فهرست مطالب

فصل اول:کلیات

طرح مسأله.............................................. 8

علل انتخاب موضوع...................................... 10

ادبیات موجود.......................................... 10

سوال اصلی تحقیق....................................... 10

سوالات فرعی............................................ 11

مفروض(های) تحقیق...................................... 11

فرضیه(های) تحقیق...................................... 11

مفاهیم................................................ 11

روش تحقیق............................................. 12

سازماندهی تحقیق....................................... 12

موانع تحقیق........................................... 16

 فصل دوم: مباحث تئوریک امنیت و چارچوب نظری تحقیق

بنیانهای مفهومی و تئوریک امنیت........................ 18

تعریف امنیت........................................... 19

نظامهای امنیتی ....................................... 19

ویژگیهای امنیت........................................ 21

الف)تجزیه ناپذیری امنیت............................... 21

ب) ذهنی بودن امنیت.................................... 22

رهیافت امنیتی......................................... 24

 الف) دیدگاه رئالیسم نسبت به امنیت.................... 25

 ب)رهیافت ایده آلیستی یا لیبرالیستی امنیت............. 26

  ابعاد داخلی امنیت................................... 27

 ابعاد اقتصادی امنیت.................................. 28

 ابعاد زیست محیطی امنیت.............................. 30

 دیدگاه سوم درارتباط با امنیتintegrated approach  ........ 31

  استراتژیهای امنیتی................................... 32

استراتژیهای امنیتی بعد از جنگ سرد..................... 33

مکاتب امنیتی بدیل برای امنیت خلیج فارس................ 34

چارچوبهای آلترناتیو................................... 36

آیا پیوند های چند جانبه صلح و ثبات را تضمین می کند؟... 43  

اقدامات امنیتی ....................................... 46

دستور کار جدید........................................ 55

منابع فصل دوم......................................... 61

 فصل سوم: سوابق طرحهای امنیتی

نظام امنیت ایرانی.................................... 66

نظام امنیتی انگلستان یا دوران صلح بریتانیایی.......... 66

تحولات مفاهیم امنیتی و طرح های امنیت منطقه ای.......... 67 

پیمان بغداد........................................... 70

تشکیل سنتو............................................ 72

تحولات دهه 60 و خروج بریتانیا از خلیج فارس............. 72

سیستم امنیت دو ستونی(دکترین نیکسون- کسیسنجر)  ........ 75

موانع تحقق اهداف دکترین نیکسون........................ 77

پایان سیستم امنیت دو ستونی نیکسون..................... 78

دکترین کارتر.......................................... 79

ارزیابی دکترین کارتر.................................. 82

دکترین ریگان(سیاست اتفاق نظر استراتژیک)............... 83

سیستم امنیتی شورای همکاری خلیج فارس................... 85

تشکیل شورای همکاری خلیج فارس.......................... 89

اهداف و مضامین شورا................................... 90

اهداف اقتصادی......................................... 90

اهداف امنیتی شورا..................................... 91

سیاست خارجی شورا...................................... 92

اول:جنگ ایران و عراق.................................. 92

دوم: بحران کویت....................................... 92

دلایل ضعف و ناتوانی شورا............................... 93

 الف) دلایل ضعف شورا از بعد تئوریک .................... 93 

   ب) موانع عملی فراروی شورا............................. 96

1 – عدم فراگیری شورا  ................................ 96

2- اختلافات ارضی و مرزی بین اعضاء...................... 98

3- ناتوانی شورا ناشی از ضعف نظامی..................... 99

بحران اول و دوم خلیج فارس............................ 99

بیانیه دمشق و طرح امنیتی 2 + 6....................... 100

انگیزه ها و اهداف طراحان سیستم امنیتی 2 + 6.......... 103

1– آمریکا............................................ 103

2- اهداف کشورهای عربی از شرکت در طرح2+6.............. 104

بررسی دلایل ناکامی طرح امنیتی 2 + 6................... 104

طرحهای امنیتی دو جانبه............................... 109

نقش و هدف آمریکا..................................... 110

اقدامات عملی برای استقرار سیستم...................... 112

ارزیابی طرح امنیتی دو جانبه.......................... 112

نگاه برون منطقه ای به عنوان آخرین آلترناتیو (تجربیات تاریخی) 114

منابع فصل سوم........................................ 116

 فصل چهارم: بررسی نقش ساختارها و ظرفیتهای داخلی کشورهای حاشیه خلیج فارس در پیدایش طرحهای امنیتی در منطقه خلیج فارس

1 – شکافهای سیاسی و اجتماعی(طبقه متوسط جدید) .......  123

2 – تضاد های فرهنگی.................................. 124

3 – معضلات نسل جوان .................................. 126

4 – بحران مهاجرت..................................... 127

5 – جنبش های سیاسی– مذهبی............................ 129

اساس مشروعیت در دولتهای عربی حوزه خلیج فارس.......... 133

منابع فصل چهارم...................................... 140

 فصل پنجم: بررسی نقش عوامل منطقه ای در ظهور و سقوط طرحهای امنیتی در                    منطقه خلیج فارس

مباحث مربوط به کشورهای عربی حوزه خلیج فارس........... 145

الف) تهدیدات مشترک متوجه کشورهای عربی حوزه خلیج فارس. 145

1- تهدیدات ناشی از بافت جمعیتی ناهمگون............... 145

2-  بحران مشروعیت و هویت............................. 148

تهدیدات خاص متوجه هر کدام از کشورهای عربی حوزه خلیج فارس 156

عربستان سعودی........................................ 156

کویت................................................. 157

امارت عربی متحده..................................... 158

قطر، بحرین، عمان..................................... 160

مباحث مربوط به ایران و عراق.......................... 160

1) ایران ............................................ .160

الف) تهدیدات اقتصادی................................. 160

ب) تهدیدات سیاسی..................................... 161

ج) تهدید ناشی از حضور بیگانگان در منطقه.............. 162

2 ) عراق............................................. 165

انقلاب اسلامی ایران به عنوان عامل همگرایی و واگرایی.... 166

 مشکل کشورهای منطقه در ایجاد یک سیستم امنیت منطقه ای. 170

منابع فصل پنجم....................................... 176

فصل  ششم: بررسی نقش عوامل فرا منطقه ای در پیدایش و تداوم نظامهای امنیتی در        

منطقه خلیج فارس

آمریکا............................................... 180

تلقی آمریکا از مفهوم تهدید........................... 184

برنامه کمکهای امنیتی به کشورهای خلیج فارس ........... 186

نیروی واکنش سریع آمریکا و عملکرد های آن.............. 189

اتحاد جماهیر شوروی................................... 192

دکترین برژنف و امنیت خلیج فارس....................... 193

مصر.................................................. 194

سوریه................................................ 196

منابع فصل ششم........................................ 198

سخن پایانی؛ تحلیلی بر عدم موفقیت طرحهای امنیتی در منطقه خلیج فارس................................... 200

کتابشناسی تحقیق 211