بررسی و مقایسه شروح مثنوی مولوی بر ابیات بحث بر انگیز دفتر اول

مولانا جلال­الدین محمد بلخی معروف به ملّای روم و مولوی رومی، در ششم ربیع الاوّل سال604 هجری قمری در بلخ به دنیا آمد و در سال 672 ه.ق در قونیه وفات یافت. مولوی یکی از بزرگان نام­آور در عرصه­ی تصوّف اسلامی قرون میانه است. کتاب نام­آور وی، مثنوی، از امّهات آثار عرفانی در ادبیات فارسی و بل ادبیات جهان است که از ابتدا توجّه بسیاری را به خود جلب کرد و شروح گونه­گونی بر آن نگاشته شد.

در این پژوهش ، ابتدا مختصری از زندگی­نامه­ی مولانا و سپس بحثی کوتاه در مورد سیر شرح نویسی و شرح حال شارحان مذکور به­دست داده شده و سپس به بررسی ابیات مهم و بحث­بر­انگیز دفتر اول مثنوی پرداخته شده است.

می توان گفت بهره­گیری شارحان از مثنوی و دیگر آثار مولانا در شرح ابیات مثنوی،که معیار اصلی نگارنده در بررسی مثنوی و شروح آن است،یکسان و در یک سطح نیست. این رساله می­کوشد با تکیه بر ابیات مشابه مثنوی، برخی نکات مغفول در بررسی و شرح این کتاب بزرگ را متذکر شود.

 واژه های کلیدی: مولوی، مثنوی، دفتر اول، شرح و بررسی

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                    صفحه

چکیده............................................................................................................................................................. 1

فصل اول: کلیات

1-1- مقدمه ................................................................................................................................................ 3

1-2- هدف تحقیق..................................................................................................................................... 5

1-3- پیشینه ی تحقیق............................................................................................................................ 5

1-4- روش تحقیق...................................................................................................................................... 6

فصل دوم: زندگی نامه ی مولانا

2-1- نام، تخلص.......................................................................................................................................... 8

2-2- ولادت و زادگاه مولانا...................................................................................................................... 8

2-3- قدیمی ترین منبع نام مولانا......................................................................................................... 9

2-4- نسب و خاندان مولانا....................................................................................................................... 9

2-5- هجرت یا فرار از بلخ........................................................................................................................ 9

2-6-آثار مولانا ............................................................................................................................................ 10

2-7- وفات و مدفن مولانا......................................................................................................................... 11

فصل سوم: سیری اجمالی در شرح نویسی و شرح حال شارحان مثنوی

3-1- اولین شارحان مثنوی..................................................................................................................... 14

3-2- قدیمی ترین شارح مثنوی............................................................................................................ 15

3-3- شروح مثنوی از آغاز....................................................................................................................... 16

3-3-1- شرح های قرن نهم.................................................................................................................... 16

3-3-2- شرح های قرن دهم تا سیزدهم............................................................................................. 16

3-4- شرح حال شارحان........................................................................................................................... 17

3-4-1- اسماعیل آنقروی......................................................................................................................... 17

3-4-2- رینولد نیکلسون ......................................................................................................................... 19

3-4-2- 1- آثار نیکلسون......................................................................................................................... 20

3-4-2-2- بررسی ویژگی ها و نقد و تحلیل شرح نیکلسون.......................................................... 23

3-4-3- بدیع الزمان فروزانفر................................................................................................................... 24

3-4-3-1- بررسی شرح فروزانفر............................................................................................................ 25

3-4-4- عبدالباقی گولپینارلی ............................................................................................................... 26

3-4-5- محمد استعلامی......................................................................................................................... 29

3-4-6- کریم زمانی................................................................................................................................... 30

فصل چهارم: مقایسه ی شروح بر ابیات بحث بر انگیز

1-بشنو این نی چون حکایت می کند................................................................................................... 33

2- کز نیستان تا مرا ببریده اند................................................................................................................ 37

3- سینه خواهم شرحه شرحه از فراق................................................................................................. 39

4- هر کسی کو دور ماند از اصل خویش.............................................................................................. 41

5- من به هر جمعیّتی نالان شدم.......................................................................................................... 43

6- هر کسی از ظن خود شد یار من...................................................................................................... 45

7- سرّ من از ناله ی من دور نیست....................................................................................................... 48

8- تن زجان و جان زتن مستور نیست................................................................................................. 50

9- آتش است این بانگ نای و نیست باد.............................................................................................. 52

10- آتش عشق است کاندر نی فتاد...................................................................................................... 54

11- نی، حریف هر که از یاری برید....................................................................................................... 56

12- همچو نی، زهری و تریاقی که دید؟............................................................................................. 59

13- نی، حدیث راه پرخون می کند...................................................................................................... 60

14- محرم این هوش جز بیهوش نیست ............................................................................................ 62

15- در غم ما، روزها بیگاه شد .............................................................................................................. 64

16- روزها گر رفت، گو: رو باک نیست.................................................................................................. 66

17- هر که جز ماهی ز آبش سیر شد.................................................................................................. 68

18- در نیابد حال پخته هیچ خام.......................................................................................................... 70

19- ای دوای نخوت و ناموس ما............................................................................................................. 71

20- با لب دمساز خود گر جفتمی......................................................................................................... 73

21- من چگونه هوش دارم پیش وپس................................................................................................ 75

22- آینه ات دانی چرا غماز نیست........................................................................................................ 77

23- اتفاقاً شاه روزی شد سوار................................................................................................................. 79

24- می رسید از دور مانند هلال........................................................................................................... 80

25- نیست وش باشد خیال اندر روان................................................................................................... 80

26- آن خیالاتی که دام اولیاست........................................................................................................... 83

27- از خدا جوییم توفیق ادب................................................................................................................ 85

28- گرچه تفسیر زبان روشن گر است................................................................................................. 88

29- از وی ار سایه نشانی می دهد........................................................................................................ 90

30- سایه خود آرد تو را همچون سمر................................................................................................. 90

31- خود غریبی در جهان چون شمس نیست................................................................................... 92

32- این نفس جان در تنم بر تافته ست.............................................................................................. 94

33- عشق هایی کز پی رنگی بود........................................................................................................... 95

34- کاش کان هم ننگ بودی یکسری................................................................................................. 97

35- وهم موسی با همه نور و هنر......................................................................................................... 99

36- آن گل سرخ است، تو خونش مخوان............................................................................................ 101

37- حرف ظرف آمد درو معنی چو آب............................................................................................... 102

38- بحر تلخ و بحر شیرین در جهان..................................................................................................... 104

39- گه چنین بنماید و گه ضد این...................................................................................................... 107

40- بس ستاره‌ی آتش از آهن جهید ................................................................................................. 109

41- رفته در صحرای بی چون، جانشان............................................................................................... 111

42- کَیفَ مدَّ الظلُّ نقش اولیاست.......................................................................................................... 112

43- بس دل چون کوه را انگیخت او..................................................................................................... 114

44- از سبب سوزیش من سوداییم........................................................................................................ 116

45- ما عدم هاییم و هستی های ما...................................................................................................... 118

46- باد ما و بود ما از داد تست............................................................................................................... 120

47- لذت هستی نمودی نیست را.......................................................................................................... 122

48- این نه جبر، این معنی جبّاری است............................................................................................. 123

49- زاری ما شد دلیل اضطرار................................................................................................................ 127

50- ور توگویی غافل است از جبر او..................................................................................................... 127

51- هست این را خوش جواب ار بشنوی........................................................................................... 127

52- آن زمان که می شوی بیمار تو....................................................................................................... 127

53- می نماید بر تو زشتی گنه............................................................................................................... 127

54- انبیا در کار دنیا جبری اند............................................................................................................... 131

55- او نماید هم به دل ها خویش را.................................................................................................... 132

56- نیکوان را هست میراث از خوش آب .......................................................................................... 133

57- اختران اند از ورای اختران.............................................................................................................. 136

58- دامهاشان مرغ گردونی گرفت.......................................................................................................... 138

59- جان زپیدایی و نزدیکی است گم................................................................................................... 140

60- از شراب قهر، چون مستی دهی..................................................................................................... 142

61- لفظ جبرم، عشق را بی صبر کرد.................................................................................................. 144

62- این، معیت با حق است و جبر نیست.......................................................................................... 146

63- ور به خواب آییم، مستان وییم....................................................................................................... 148

64- این چه بلبل؟ این نهنگ آتشی است........................................................................................... 150

65-عاشق کلّ است و خود کلّ است او................................................................................................ 151

66- فعل را در غیب، اثرها زادنی است................................................................................................. 154

67- اولیا را هست قدرت از اله................................................................................................................ 156

68- بسته درهای موالید از سبب............................................................................................................ 158

69- آن دمی کز آدمش کردم نهان........................................................................................................ 160

70- آن دمی را که نگفتم با خلیل......................................................................................................... 160

71- آن دمی کز وی مسیحا دم نزد....................................................................................................... 160

72- آنکه او شاه است، او بی کار نیست............................................................................................... 163

73- چون به طوفی، خود به طوفی مرتدی.......................................................................................... 165

74- بهر این مؤمن همی گوید زبیم...................................................................................................... 167

75- گفت پیغمبر که: زن بر عاقلان....................................................................................................... 169

76- پرتو حقّ است آن، معشوق نیست................................................................................................. 171

77- موسی و فرعون معنی را رهی........................................................................................................ 173

78- زان تعلق کرد با جسمی اله............................................................................................................ 175

79- تنگتر آمد خیالات از عدم............................................................................................................... 176

80- گفت المعنی هو اللّه شیخ دین...................................................................................................... 178

81- واگشایم هفت سوراخ نفاق............................................................................................................... 180

82- مدّتی معکوس باشد کارها............................................................................................................... 182

83- تا که بس سلطان و عالب همّتی.................................................................................................... 182

84- زاجنحه ی نور ثلاث أو رباع............................................................................................................ 184

85- این سخن پایان ندارد، زید کو؟...................................................................................................... 186

86- زید را اکنون نیابی، کو گریخت...................................................................................................... 186

87- حمله آرند از عدم، سوی وجود...................................................................................................... 187

88- سر چه می پیچی؟ کنی نادیده ای............................................................................................... 188

89- در عدم، افشرده بودی پای خویش................................................................................................ 188

90- خلق را دو دیده در خاک و ممات................................................................................................. 189

91- جهد کن تا صد گمان گردد نود..................................................................................................... 189

92- در مروّت ابر موسی ای به تیه ....................................................................................................... 192

93- سال ها گر ظن دود با پای خویش .............................................................................................. 193

94- چون جنین را نوبت تدبیر رو.......................................................................................................... 193

95- سال‌ها گر ظن دود با پای خویش ................................................................................................ 195

96- باز باش ای باب رحمت تا ابد.......................................................................................................... 195

97- مر جفا گر را چنین ها میدهم....................................................................................................... 198

98- مرگ بی مرگی بود ما را حلال....................................................................................................... 200

99-آن که او تن را بدین سان پی کند................................................................................................. 202

100- ای دریغا لقمه یی دو خورده شد................................................................................................ 204

فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادها

نتیجه‌گیری و پیشنهادها .......................................................................................................................... 206

فهرست منابع................................................................................................................................................ 209

چکیده ی انگلیسی...................................................................................................................................... 212