بررسی نقش عنصر انسانی (کارکنان ) در بروز سوانح دریایی

وقوع سوانح متعدد دریایی ناشی از خطای انسانی سالانه موجب خسارات جانی ، مالی و آسیب به محیط زیست دریایی  می گردد. از جمله در سال 1385 بیش از  300 مورد سانحه دریایی در کشور بوقوع پیوسته كه عمدتاً در بروز آنها انسان نقش داشته است[1] که علاوه بر خسارت مالی، جان انسانها نیز از دست رفته یا با تهدید جدی مواجه شده اند. در بیشتر سوانح دریایی آسیب جدی به محیط زیست دریایی نیز وارد آمده است. انسانها در سطوح مختلف در صنعت دریانوردی نقش ایفا می كنند ، از طراحی و  ساخت  یك كشتی گرفته تا  هدایت، كاربرد و مدیریت ساحلی طیف حضور انسانها را در برمی گیرد. ملاحظه می شود كه طیف وسیعی از امور را عنصر انسانی انجام  می دهد.
از سوی دیگر وجود "شرایط ناایمن نهفته" در فرآیندهای مدیریتی لزوم توجه به موضوع را بسیار حائز اهمیت می سازد . بدین معنا که فرآیند اداره امور سازمانی، شرایطی وجود دارد که پنهان و پوشیده باقی می ماند و در زمان مقتضی خود را آشکار و باعث وقوع سانحه می گردد.
تجزیه و تحلیل های سوانح و حوادث  دریایی در سی سال گذشته، نشان می دهد که با توجه به مرتبط بودن افراد در همه جوانب و امور مربوط به دریانوردی تقریباً كلیه سوانح وحوادث دریایی به عوامل انسانی مربوط می شود و عامل بروز بیش از 90 درصد سوانح دریایی به طور مستقیم یا غیر مستقیم به انسانها مربوط می شود. خطای انسانی مهمترین علت بروز حوادث به شمار می آید، که سازمان بین المللی دریانوردی[2] نیز از نقش کلیدی عناصر انسانی در بروز سوانح دریایی، نام می برد.
در فعالیتهای دریایی انسان کانون اصلی انجام امور را شکل می دهد و عنصر انسانی در محیط دریایی از لحاظ کاری و زیستی با محدودیتهایی مواجه است که این امر باعث بروز نارسائی و فقدان ثبات لازم برای کارکنان دریایی را ایجاب کرده است.  لذا شناخت پارامترهایی که در خطای انسانی نقش دارند بسیار حائز اهمیت است.
مسأله تحقیق آن است كه عوامل موثر و تأثیر گذار بر عناصر انسانی شناسایی گردد، بنابراین سئوال اصلی تحقیق این است كه آیا عناصر انسانی در وقوع سوانح دریایی،  تأثیر می گذارند؟
با شناسایی و درک عوامل ایجاد کننده یک سانحه یا رویداد دریایی و ارائه توصیه ها و اقدامات  جبرانی واصلاحی می توان از موارد مشابه در آینده، ممانعت نمود. از این رو، پرداختن به مولفه هایی که به انسانها مربوط می شود  و شناسائی آنها می تواند در جلوگیری از بروز سوانح آتی موثر باشد. بر همین اساس، تحقیق به دنبال یافتن علل بروز سوانح دریایی که ناشی از عناصر انسانی است، می باشد[3].

فهرست مطالب

فصل اول : كلیات طرح
مقدمه                                                    2
1-1  بیان مسئله                                          3
1-2 هدفهای  تحقیق                                        4
1-3 اهمیت  موضوع تحقیق و انگیزه انتخاب آن                            5
1-4 سئوالات و فرضیه های  تحقیق                                7
1-4-1 سئوالات تحقیق                                       7
1-4-2 فرضیه های تحقیق                                        7
1-5 مدل تحقیق                                            7
1-5-1 معرفی مدل تحقیق                                    8
1-6  تعاریف عملیاتی متغییرها و واژه های کلیدی                        12
1-6-1 متغییرهای تحقیق                                    12
1-6-1-1 متغییر مستقل                                         12
1-6-1-2  متغییر  وابسته                                      12
1-6-2 عوامل انسانی                                           12
1-6-3  سازماندهی روی كشتی                                12
1-6-4  شرایط كار و زندگی                                      13
1-6-5  عوامل مرتبط با كشتی                                       13
1-6-6 مدیریت ساحلی                                       13
1-6-7  تاثیرات خارجی(محیطی)                                  13
1-6-8  سانحه دریایی                                 14
1-6-9  سانحه بسیار جدی                              14
1-6-10  سانحه جدی                                   14
1-6-11 خطای انسانی                                   15
1-6-12  طراحی ضعیف عوامل انسان                                   16
1-6-13  عدم آگاهی از نقش ، وظیفه ، مسئولیت                       16
1-6-14  سازمان بنادر و كشتیرانی                                  16
1-6-15   شركت كشتیرانی جمهوری اسلامی ایران                        16
1-6-16  کشتیهای تحت پرچم                                     16
1-6-17  كشتیهای اقیانوس پیما                                 17
1-6-18 مخاطرات زیست محیطی                                17
1-6-19  نارسائی (خطای)  فعال                                  17
1-6-20  شرایط ناایمن (خطرناک)  نهفته                             18
1-7 روش تحقیق                                            19
1-8 قلمرو تحقیق                                          19
1-8-1    قلمرو موضوعی                                       19
1-8-2 قلمرو مکانی                                      19
1-8-3 قلمرو زمانی                                            19
1-9  جامعه آماری و حجم نمونه                                 20
1-9-1 جامعه آماری                                            20
1-9-2   حجم نمونه                                             20
1-10  محدویت ها  و مشکلات تحقیق                               20
فصل دوم مطالعات نظری
مقدمه                                                    22
2-1 عوامل موثر بر عناصر انسانی                               24
2-1-1  محاسبات ذهنی در افراد                                  24
2-1-2 حافظه                                              25
2-1- 3 زمان واكنش                                        26
2-1-4  تجسم                                              27
2-1- 5  مراقبت                                           29
2-1- 6 توجه گزینشی                                           30
2-2   استراحت و عملكرد                                       32
2-2-1  استراحت                                           32
2-2-2 مدل‌های عملكرد/ هوشیاری                                 33
2-3 محیط و  استراحت / عملكرد، كاركنان                                                       35
2-3-1 عملكرد در گرما                                     35
2-3-2 خوابیدن در گرما                                        36
 2-3-3 عملكرد در سرما                                        36
2-3-4 خوابیدن در سرما                                        37
2-4    سر و صدا و عملکرد/ استراحت                                                           38
2-4-1 سر و صدا و عملكرد                                      38
2-4-2 سر و صدا و خواب                                        38
2-4-3  لرزش كشتی                                         38
2-4-4  تكان كشتی                                         39
2-4-4-1 اثرات كوبه‌ای                                     39
2-4-4-2  اثرات لرزشی                                     39
2-4-4-3 اثرات كج شدن                                     39
2-4-5 اثرات نور بر عملکرد/ استراحت                                40
2-5   نواخت شبانه روزی و عملكرد / استراحت                            42
2-5-1 نواخت شبانه روزی                                       42
2-5-2 كمبود خواب و عملكرد                                    44
2-5-3 طول زمان كاری و عملكرد                                 45
2-5-4 كاهش در عملكرد کارکنان                                 46
2-5-5  خستگی و فرسودگی تجمعی (انباشتی) جسمی و ذهنی                  47
2-5-6  برنامه كار ـ استراحت در فعالیت‌های دریائی                      49
2-5-6-1 سیستم‌های با ثبات                                         50            
2-5-6-2 سیستم‌های كاری چرخشی                                   51
2-5-6-3 سایر روشهای كار و استراحت                                                51
2-6   سازمانهای بین المللی و سوانح دریایی                            53
2-6-1  كنوانسیون حقوق دریاهای سازمان ملل متحد                        53
2-6-2 كنوانسیون ها و توصیه نامه ها ی سازمان بین المللی كار                     53
2-6-2-1   كنوانسیون حداقل استانداردها در كشتی های تجاری 1976( كنوانسیون 147)    53
2-6-2-2  كنوانسیون جلوگیری از سوانح مربوط به دریانوردان 1970 ( کنوانسیون 134 )       54
2-6-2-3 توصیه نامه جلوگیری از سوانح مربوط به دریانوردان 1970 (کنوانسیون 142 )      54
2-6-2-4 اشاعه اطلاعات به مالكان كشتی و دریانوردان                          55
2-6-3 كنوانسیونهای سازما ن بین المللی دریانوردی                      55
2-6-3-1 كنوانسیون بین المللی ایمنی جان افراد در دریا ( سولاس 1974)  اصلاحیه های آن    55
2-6-3-2 كنوانسیون بین المللی خط بار 1966                             56
2-6-4 بررسی، تجزیه و تحلیل سانحه دریایی                          57
 2-7   معرفی جامعه آماری و متولیان سوانح دریایی در كشور                   60
2-7-1 سازمان بنادر و کشتیرانی                                60
2-7-2  شرکت کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران                      68
 2-8   پیشینه تحقیق                                           70
2-8-1  پایان نامه ها و تحقیقات انجام شده در زمینه سوانح                   70
2-8-1-1  بررسی و مطالعه فشارهای روانی و محیطی و ارتباط آن با حوداث و سوانح در شركت سایپا 70
 2-8-2  تحقیقات انجام شده در زمینه سوانح دریایی و عوامل انسانی                 71
2-8-2-1 شناسایی و تجزیه و تحلیل خطاهای انسانی به روش PHEA دریک واحد صنعتی     71
2-8-2-2 بررسی استرس شغلی دركاركنان شناورهای بندرنوشهر                73
 2-8-2-3 ارایه" متدولوژی آنالیز حوادث در فرآیندهای روزانه بنادر و پیشنهاد چارچوب مدیریت ایمنی در بنادر" 74
 2-8-2-4 پوستر مربوط به سفر دریایی عنصر انسانی                       75
فصل سوم : روش شناسی تحقیق (متدولوژی)
مقدمه                                                    77
3-1 روش تحقیق                                        77
3-2 جامعه آماری                                          78
3-3  حجم نمونه و روش اندازه گیری                                 78
 3-4 ابزار جمع آوری اطلاعات                                   78
3-4-1 روایی و اعتبار                                         79
3-4-1-1  روایی پرسشنامه                                      79
3-4-2-2 اعتبار پرسشنامه                                      79
3-5 روش تجزیه و تحلیل داده ها                                80
3-5-1 توصیف آماری                                        80
 
فصل چهارم : تجزیه و تحلیل یافته های تحقیق
مقدمه                                                    82
4-1 پردازش اطلاعات                                        84
4-1-1 ارقام و نمودارهای توصیفی فرضیه اول (تأثیرات عوامل نرم افزاری  عوامل مربوط به سازماندهی روی كشتی و موارد مربوط به مدیرت ساحلی و..)              84
 4-1-2 ارقام و نمودارهای توصیفی فرضیه دوم  (تأثیرات عوامل سخت افزاری، موارد مربوط به عوامل  كشتی و..... ) 85
4-1-3 ارقام و نمودارهای توصیفی فرضیه سوم   (تاثیرات عوامل محیطی ، خارجی و.....)                 86                 
4-1-4 ارقام و نمودارهای توصیفی فرضیه چهارم   (تأثیرات عواملی زیست افزاری، موارد عوامل انسانی ، عوامل مربوط به شرایط كار و زندگی و....(                87
4-2  بررسی و تحلیل دادها                                     88
4-2-1 روش نسبتها (توصیفی)                                    88
4-2-1-1  آزمون فرضیه اول                                     89
4-2-1-2   آزمون فرضیه دوم                                    90
4-2-1-3 آزمون  فرضیه سوم                                     91
4-2-1-4 آزمون فرضیه چهارم                                                                                93      
4-3 تحلیل پاسخ های فرضیه اول                                 94
4-4 تحلیل پاسخ های فرضیه دوم                                 104
4-5 تحلیل پاسخ های فرضیه سوم                                 107
4-6 تحلیل پاسخ های فرضیه چهارم                               111
فصل پنجم : نتیجه گیری و پیشنهادات
مقدمه                                                    119
5-1 نتیجه گیری                                           121
5-1-1 پرسش اول  آیا مولفه نرم افزاری عنصر انسانی، در بروز سوانح دریایی  موثر است؟     123
5-1-2 پرسش دوم آیا مولفه سخت افزاری عنصر انسانی،در بروز سوانح دریایی موثر است ؟   129
5-1-3 پرسش سوم  آیا مولفه محیطی عنصر انسانی،در بروز سوانح دریایی موثر است؟        131
5-1-4 پرسش چهارم  آیا مولفه زیست افزاری عنصر انسانی، دربروزسوانح دریایی موثر است؟ 133
5-2 سایر یافته های تحقیق                                     137
5-2-1 شیوه ها و راه کارهای تقویت کنندگی اجزای مولفه نرم افزاری عنصرانسانی       137
5-2-1-1 عوامل سازمانی                                        137
5-2-1-2 شرایط ناایمن نهفته در مدیریت منابع                           138
5-2-1-3 شرایط نا ایمن نهفته در ساختار سازمانی                        139
5-2-1-4 شرایط ناایمن نهفته در فرایند سازمانی                              139
5-2-1-5 خط مشی سازمانی                                       140
5-2-1-6 شرایط نا ایمن نهفته که محیط خارجی تحمیل می نماید             140
5-2-2 شیوه ها و راه کارهای تقویت کنندگی اجزای مولفه سخت افزاری عنصر انسانی       141
5-2-2-1 شرایط نا ایمن نهفته در فرهنگ سازمانی                         142
5-2-2-2 پیش شرط‌ها                                        142
5-2-3 شیوه ها و راه کارهای تقویت کنندگی اجزای مولفه محیطی عنصرانسانی             143
5-2-4  شیوه ها و راه کارهای تقویت کنندگی اجزای مولفه زیست افزاری عنصرانسانی       144
5-2-4-1 عوامل(فاکتورهای) فیزیکی                                  144
5-2-4-2 عوامل (فاکتورهای)  فیزیولوژیکی                           145
5-2-4-3 عوامل(فاکتورهای) روانشناختی                              145
5-2-4-4  شرایط روانی و عاطفی                                 146
5-2-4-5 ویژگی‌های فردی(شخصیتی)                                146
5-2-4-6 تجربه داشتن و آماده بودن نیروی کار                           147
5-2-4-7 دانش                                             147
5-2-4-8 آموزش                                            147
5-2-4 -9 عوامل روانی اجتماعی                                 148
5-3 خلاصه نتیجه گیری                                          149
5-4 پیشنهادات                                            151
5-2-1 پیشنهادات حاصل تحقیق                                   151
5-4-1-1 توجه به مولفه های نرم افزاری                             151
5-4-1-2 توجه به مولفه های سخت افزاری                             152
5-4-1-3 توجه به مولفه محیطی                                  153
5-4-1-4 توجه به مولفه زیست افزاری                                153
5-4-2 پیشنهادات جانبی                                        155
5-4-3 پیشنهادات برای محقیقن بعدی                                 157
فهرست منابع و ماخذ
منابع فارسی                                              176
منابع خارجی                                              178
چكیده انگلیسی.............................................................................................
فهرست جدول ها
جدول( 4-1) پاسخ های داده شده به سئوالا فرضیه یک                     84
جدول( 4-2) پاسخ های داده شده به سئوالا فرضیه دو                    85                                                        
جدول( 4-3) پاسخ های داده شده به سئوالا فرضیه سه                                        86
جدول( 4-4) پاسخ های داده شده به سئوالا فرضیه چهار                 87
جدول( 4-5) آنالیز پاسخ های داده شده به  سئوال تقسیم وظایف و مسئولیتها                       94
جدول( 4-6) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال تركیب ملیت خدمه         94
جدول( 4-7) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال تعداد خدمه          95
جدول( 4-8) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال میزان كار / پیچیدگی وظایف            95
جدول( 4-9) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال ساعات كار /ساعات استراحت          96
جدول( 4-10) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال روشها و دستورات قابل اجرا         96
جدول( 4-11) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال ارتباطات (داخلی و خارجی)           97
جدول( 4-12) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال  مدیریت و نظارت روی كشتی     97
جدول( 4-13) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال  سازماندهی اموزشهای روی كشتی و مانورها     98
جدول( 4-14) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال كار گروهی، شامل مدیریت منابع        98
جدول( 4-15) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال برنامه ریزی (سفر، كالا، نگهداری و...)    99
جدول( 4-16) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال سیاست مربوط به بكار گیری و استخدام   99
جدول( 4-17) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال خط مشی ایمنی و فلسفه آن  فرهنگ ، نگرش و اعتماد ) 100
جدول( 4-18) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال تعهد مدیریت در رابطه با ایمنی     100
جدول( 4-19) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال میزان حمایت از طرف مدیریت ساحلی 101
جدول( 4-20) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال خط  مشی كلی مدیریت 101
جدول( 4-21) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال برنامه زمان بندی بندر    102
جدول( 4-22) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال تنظیمات و توافق  نامه های قرار دادی و یا صنفی     102
جدول( 4-23) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال تخصیص وظایف        103
جدول( 4-24) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال ارتباطات كشتی با خشكی    103
جدول( 4-25) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال طراحی کشتی و تجهیزات آن           104
جدول( 4-26) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال وضعیت حفظ و نگهداری کشتی و تجهیزات آن        104
جدول( 4-27) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال تجهیزات لحاظ در دسترس بودن، قابلیت اطمینان بودن 105
جدول( 4-28) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال مشخصات كالا و بار شامل : نحوه چیدن بار ، جابجایی و ...          105
جدول( 4-29) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال گواهینامه ها ی کشتی و تجهیزات و ماشین  آلات         106
جدول( 4-30) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال نوع کشتی ( ازلحاظ حمل کالا)     106
  جدول( 4-31) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال شرایط دریا و آب و هوا    107
جدول( 4-32) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال شرایط بندر و وضعیت حمل ونقل  (VTS ،راهنما  و غیره ) تراكم ترافیك       107
جدول( 4-33) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال حجم  تردد کشتیها  ( زیادی تردد کشتیها)    108
جدول( 4-34) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال شرایط وجود یخ      108
جدول( 4-35) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال سازمانهای نماینده مالكین كشتی ها و دریانوردان        109
جدول( 4-36) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال مقررات ، بازرسی ها و بازدیدها ( بین المللی- ملی - بندر –موسسات رده بندی و غیره )   109
جدول( 4-37) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال اثر تعامل با ساحل ( كارگران بندری ، مسئولین بندر، ‌اقدامات امنیتی در منطقه بندری)    110
 جدول( 4-38) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال توانایی، مهارت کاری ،دانش (نتایج آموزش وتجربه کاری)     111
جدول( 4-39) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال شخصیت (شرایط ذهنی ،وضعیت احساسی )  111
جدول( 4-40) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال شرایط فیزیكی (سلامت جسمی ،اعتیاد به مواد مخدر و الكل ،خستگی مفرط جسمی و)112
جدول( 4-41) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال فعالیتهای قبل از سانحه/ رویدادبه ویژه میزان خواب و کیفیت آن 112
جدول( 4-42) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال  وظایف محول شده به هنگام سانحه /رویداد   113
جدول( 4-43) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال  رفتار واقعی در زمان وقوع سانحه/ رویداد    113
جدول( 4-44) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال  طرز برخورد (رفتار)     114
جدول( 4-45) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال  میزان مجهز بودن به دستگاههای خودكار 114
جدول( 4-46) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال  ارگونومی محل كار، زندگی ومحل های تفریح و تجهیزات     115
جدول(4-47) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال  مناسب بودن شرایط زندگی    115
جدول( 4-48) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال  اوقات فراغت ( چگونگی گذرادن زمان فراغت) 116
جدول( 4-49) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال  كافی بودن غذ و کیفیت آن           116
جدول( 4-50) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال  میزان حرکت و جنبش کشتی، لرزشها، گرما و سر و صدا 117
 نمودار (1-1)  رابطه بین عنصر انسانی و مولفه های آن                       9                                                                     نمودار ( 4-1) نمودار پاسخ های داده شده به سئوالا فرضیه اول                          84                                         نمودار ( 4-2) نمودار پاسخ های داده شده به سئوالا فرضیه دوم                            85                              
نمودار( 4-3) پاسخ های داده شده به سئوالا فرضیه سوم                         86
نمودار ( 4-4) نمودار پاسخ های داده شده به سئوالا فرضیه چهارم               87      
 فهرست شكلها
شکل 1-1 رابطه بین مدل و متغییرهای تحقیق                                      11
شکل 5-1 مدل شل و روابط بین متغییرهای تحقیق                              121
شکل 5- 2 رابطه بین حفاظ و سوانح دریایی                                                        122
شکل 5-2  عوامل ناایمن نهفته در سوانح دریایی به مثابه کوه یخ                    149                                                                                                                    
شکل 5-3 چگونگی فرو ریختن حفاظها و وقوع سانحه دریایی      150
فهرست پیوستها
پیوست (الف) : سوانح دریایی از سال )  2000-1948 میلادی(                  159
پیوست (ب) : گزارش آنالیز دعاوی که به بیمه P&I در انگلیس ارائه شده و عوامل اصلی سوانح         160
پیوست (ج) : رفتار بدن را در طول 24 ساعت شبانه روز                    161
پیوست (د) : وقوع سوانح دریایی و رابطه آن با خواب                          162
درصد     
 
 
زمان وقوع سانحه
 
پیوست (ه) : چارت تشکیلاتی سازمان بنادر و کشتیرانی                           163
پیوست (و) : چارت تشکیلاتی شرکت کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران                 164
پیوست (ز) : فهرست ناوگان (کشتیهای)  اقیانوس پیمای شرکت جمهوری اسلامی ایران        165
پیوست (1- ح) : پرسشنامه به زبان انگلیسی                          166
پیوست (2- ح) :  پرسشنامه به زبان فارسی                           168
پیوست (ط) : بررسی نرمال  بودن دادههای تحقیق                                   170
پیوست (ی) : اعتبار پرسشنامه                                      173
پیوست (ک) :  پوستر عنصر انسانی در سفر دریایی  (A Human Element Voyage)       174
 پیوست (ل) الگوی پرورش راهبردی منابع انسانی                      175