قوانین و مقررات حفاظت محیط زیست

پیشگفتار:

در زمینه ارائه هر گونه كار تحقیقی مطلب اصلی یافتن منابع و رجوع به سازمانها و ادارات مرتبط برای جمع آوری مطالب است. متاسفانه در زمینه این موضوع كار تحقیقی بسیار كمی انجام شده و منابع اندی وجود دارد و این اساسی ترین مشكل بود.به هر حال با مراجعه به اداره حفاظت محیط زیست كرج و سازمان حفاظت محیط زیست و شهرداری كرج تا حدودی با منابع موجود آشناشدم. در ضمن به دانشگاه تربیت مدرس نیز مراجعه كردم برای استفاده از پایان نامه ای در همین زمینه.

در این میان كتابخانه سازمان حفاظت محیط زیست بسیار كمك مفید و موثری بود و همكاری بسیار خوبی برای استفاده از كتابخانه داشتند.

علاوه بر اینها از مسئوولین محترم كتابخانه دانشكده حقوق علامه طباطبایی كمال تشكر را دارم. كه به محض مراجعه برای منابع و اطلاع از كمبود امكانات سریعاً به تهیه منابع موجود در این زمینه و نیز 2 جلد مجموعه قوانین حفاظت محیط زیست ایران اقدام نمودند.

از استاد راهنما جناب دكتر موذن زادگان كه در راه انجام این كار تحقیقی مرا راهنمایی نموده اند كمال تشكر را دارم.

امید است كه بتوانم در قبال كمك ها و راهنمایی های اساتیدمان خدمتگزار جامعه
باشم.

درانتها از همسرم كه در همه مراحل كار مشوق و راهنمای من بوده اند قدردانی
می كنم.

 مقدمه:

می دانیم كه امروزه بحث محیط زیست و بحران های ناشی از آلودگی آن مساله ای كه همه جهانیان را به فكر واداشته. چرا كه محیط زیست ارتباطی تنگاتنگ با حیات و سلامت انسانها داشته و آلودگی آن زندگی همه جانداران را تهدید خواهد كرد. امروز  بسیاری از انواع بیماریهای جسمی و روانی مخصوصاً در شهرهای بزرگ ناشی از همین آلودگیها بوده و انسانها در معرض مرگ تدریجی قرار گرفته اند.

برای حفظ و حمایت از محیط زیست اقدامات مختلفی صورت گرفته. مسائل مربوط به محیط زیست مانند همه مسائل اجتماعی دیگر دارای جنبه های حقوقی می باشد.

در زمینه جنبه های حقوقی آنچه مورد بحث ماست بحث حقوق جزا و نقش آن در حمایت از محیط زیست می باشد.

هدف از این تحقیق بحث در مورد این فرضیه است كه آیا حمایت كیفری از محیط زیست و بكار گیری مجازاتهای شدید علیه آلوده كنندگان محیط زیست بهترین راه حفاظت از محیط زیست است ؟

و پاسخ به این سوال كه مجازاتهای وضع شده در زمینه حفاظت محیط زیست از چه نوع است؟

به منظور نیل به این هدف مطالب را به 5 گفتارتقسیم خواهیم كرد . در گفتار اول به راهها و دیدگاههای مختلف در زمینه حمایت از محیط زیست می پردازیم و دیدگاه اسلام و قانون اساسی را بررسی می كنیم.

در گفتار دوم به بررسی ارتباط حقوق جزا و محیط زیست و در گفتار سوم انواع جرایم زیست محیطی را بررسی می كنیم. در گفتار چهارم مجازاتهای زیست محیطی كه در قوانین ایران به چشم می خورد بررسی می كنیم و در انتها تشریفات رسیدگی و اندكی به سازمان حفاظت محیط زیست می پردازیم.

از آنجا كه در این زمینه بسیار كم كار شده وحتی در دانشكده های حقوق و برای دانشجویان حقوق بحثی تازه و ناملموس است سعی كردم  با ارائه این تحقیق و كار در این زمینه اندكی اهمیت این موضوع را یاد آوری و به لزوم كار در این زمینه متذكر شوم.

گفتار اول       

الف ـ تعریف محیط زیست

محیط زیست یعنی چه و تعریفی از آن می شود ارائه داد؟

بنظر می رسد ارائه یك تعریف جامع و مانع از محیط زیست تقریباً غیرممكن باشد. چرا كه مفهوم محیط زیست و دامنه شمول آن بسیار گسترده است و تعریفی كه بتواند بطور كامل در برگیرنده همه جنبه های آن باشد كاری  مشكل است.

چیزی كه به ذهن می رسد اینست كه تمامی محیط پیرامون و اطراف ما و همه آنچه در اطراف ما بطور مستقیم وغیر مستقیم زندگی ما به آن وابسته است محیط زیست ما را تشكیل می دهند.

دكتر قوام در تعریف محیط زیست آورده اند "محیط زیست به تمامی محیطی اطلاق می شود كه نسل انسان بطور مستقیم و غیر مستقیم به آن وابسته است و فعالیتهای او در ارتباط با آن قرار دارد."1

در تعریف دیگری چنین آمده: "محیط زیست عبارتست از محیطی كه فرآیند حیات را فراگرفته وباآن برهم كنش دارد, محیط زیست از طبیعت, جوامع انسانی و نیز فضاهایی كه با فكر و به دست انسان ساخته شده اند تشكیل یافته است و كل فضای زیستی كره زمین, یعنی زیستكره را فرامی گیرد"2

می بینیم كه در تعاریف فوق محیط زیست را محیطی مرتبط با حیات و زندگی انسان می دانند و این خود نشانه اهمیت آنست. چرا كه هر آنچه زندگی بشر را تحت تاثیر قرار دهد از اهمیت ویژه ای برخوردار است. با توجه به اهمیت این مفهوم كشورها درصدد حمایت از آن برآمدند اما هركشور به یكی بیا برخی از عناصر مشخص زیست محیطی توجه كرده است. به عبارتی هر كشوری با توجه به محیط جغرافیایی, پیرامون و انسانی خود جنبه هایی را كه بیشتر باآن در تماس بوده مد نظر قرار داده. مثلاً به طور طبیعی كشوری كه اطراف آن را بیشتر آب فراگرفته بیشتر ذر زمینه حمایت از آبها و مسائل مربوط به صید فعالیت می كند یا كشوری كه در آن جنگلهای فراوان وجود دارد بیشتر به بحث شكار و جنگلها و مراتع پرداخته .

كشور ما ایران با توجه به گستردگی و پهناوری آن و بهره مند بودن از نعمتهای آب و جنگل و مراتع و وضعیت نابسامان و آلودگی  هوا .....باید در این زمینه بسیار فعالانه و جدی عمل كند .

به این منظور نخستین مرحله ارائه یك تعریف جامع و مانع حقوقی از مساله محیط زیست است .

در قوانین كشور ما اعم از قانون اساسی و قوانین عادی و دیگر مقررات , تعریفی از محیط زیست ارائه نشده بنابر این دراین زمینه نمی توانیم به دیدگاه قانونی اكتفا كنیم.

هم چنین در قوانین بسیاری كشورها مانند فرانسه و لهستان نیز تعریف حقوقی از محیط زیست ارائه نشده .

در معاهدات و كنوانسیونهای بین المللی نیز تعریف خاصی از محیط زیست به چشم نمی خورد . تنها متنی كه در این رابطه به ارائه تعریف نسبتا جامعی از محیط زیست پرداخته قانون یونانی 1996/360 میباشد.

بر طبق آن محیط زیست1 محیط طبیعی و محیط فرهنگی تركیب می یابد.

ب- انواع محیط زیست

در بیشتر كتابها محیط زیست را به دو بخش عمده تقسیم كرده اند . اگر چه تقسیم بندی های دیگری نیز وجود دارد اما نهایتا می شود همه را تحت 2 بخش محیط زیست انسانی و محیط زیست طبیعی جای داد .

محیط زیست طبیعی به آن قسمت از محیط زیست اطلاق می گردد كه , در بر
گیرنده بخشی از فضای سطح كره زمین است و به دست انسان ساخته نشده است .1

بعبارتی محیط زیست طبیعی محیطی است موهبت خدادی كه بشر در آن دخالت نداشته و شامل جنگل ,آب , هوا , خاك , دشت , رودخانه ,.....است

اما محیط زیست انسانی محیط ساخت دست بشر است و محیطی است كه در وجود آن نقش داشته محیطی كه انسان با فكر و اندیشه و دست خود و با طرز زندگی خویش ساخته است وسایل خانه ها ، كارخانه ها ، شهر ها ، پاركها ، فاضلاب ها و … می باشد .

ج – تعریف آلودگی و انواع آلودگی محیط زیست در حقوق ایران

مهمترین بحث و معضل امروزه دنیا در رابطه با محیط زیست مساله آلودگی ها است آلودگی های محیط زیست شاید مهمترین علت توجه به محیط زیست باشد . این آلودگی هاحوزه های آب و خاك و هوا و… را تحت تاثیر قرار داده اند .

ماده 9 قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست مصوب 1353 تعریف ذیل را از آلودگی به دست می دهد :

«منظور از آلود  ساختن محیط زیست عبارتست از پخش یا آمیختن مواد خارجی به آب ، هوا و خاك یا زمین به میزانی كه كیفیت فیزیكی ، شیمیایی یا بیولوژیكی آن را بطوری كه زیان آور به حال انسان یا سایر موجودات زنده یا گیاهان و یا آثار و ابنیه باشد ، تغییر دهد . این نخستین تعریفی است كه از آلودگی محیط زیست در حقوق ایران مطرح شده .

همین تعریف با تغییرات اندكی در تبصره 2 م 688 قانون مجازات اسلامی بیان شده.

طبق تبصره 2 م 688 :«منظور از آلودگی محیط زیست عبارتست از پخش یا آمیختن مواد خارجی به آب یا هوا یا خاك و یا زمین به میزانی كه  كیفیت فیزیكی ، شیمیایی یا بیولوژیكی آن را بطوری كه به حال انسان یا سایر موجودات زنده یا گیاهان یا آثار یا ابنیه مضر باشد تغییر دهد »

پس با توجه به این تعاریف تقریباً می فهمیم كه آلودگی محیط زیست شامل موارد و انواع مختلفی است و شامل آلودگی آب ، خاك ، صوت ، شیمیایی ، هسته ای … بوده و شامل نابودی انسانها و گیاهان و حیوانات می شود . به این ترتیب می بینیم كه مهمترین و اساسی ترین مساله بشر امروز باید توجه به محیط زیست باشد . چراكه هرآنچه با حیات و زندگی انسان در تماس باشد و جان او را مورد تهدید قرار دهد باید جدی به آن نگریسته شود . اما متاسفانه مساله محیط زیست به قدر كافی مورد توجه قرار نگرفته شاید یكی از اساسی ترین دلایل آن ناآگاهی و عدم اطلاع از عواقب آن باشد .

امروزه انسانها مخصوصاً در شهر های بزرگ و آلوده در معرض مرگ و نابودی تدریجی قرار گرفته اند و به انواع و اقسام بیماریها مبتلا می شوند .

آلودگی هوا نشاط و تندرستی و حتی شادی مردم را می گیرد و حتی درازاش هیجان و اضطراب و افسردگی و عصبانیت و سر درد را به انسان باز می گرداند .

آبهای آلوده ضمن اینكه حیوانات را دچار بیماری های گوناگون می نماید بر گیاهان نیز تاثیر گذاشته و در نتیجه انسانهایی را كه از این گیاهان استفاده می نمایند بیمار می كند .

بیماری هایی نظیر اسهال خونی و اسهال از آلودگی آب توسط انسان بوجود می آیند. یا در زمینه آلودگی خاك می بینیم سالانه میزان زیادی از سطح زمین های زراعتی و جنگلها تبدیل به ساختمان و دیگر تاسیسات شهری و صنعتی می شود . می بینیم كه هر یك از آلودگی ها دنیایی خطرات ، بیماری ها و بدبختی ها را برای انسان به ارمغان می آورد . تنگی نفس ، بیماری های قلبی و ریوی همه از پیامد های زندگی در محیطی آلوده است پس با این وضع توجه به مسائل محیط زیست از اهمیت خاصی برخوردار است.

د: دلایل لزوم حمایت از محیط زیست

می دانیم كه هر گونه فعالیت و پیشرفت انسان نیاز به محیطی مناسب جهت زندگی و زیست دارد . در زمانهای گذشته انسانهایی كه از طبیعت و محیط زیست استفاده می كردند خودشان  به عنوان یكی از عناصر محیط زیست بشمار می رفتند و در خدمت
 و اسیر طبیعت ها بودند  و به قدر نیازشان از طبیعت سود می بردند اما با پیشرفت های انسان و رشد تكنولوژی و صنعت در چند دهه گذشته این طبیعت بود كه به خدمت انسان درآمد و انسانها برای رفع نیازهای خویش و بهره گیری از محیط پیرامونی شان به تخریب طبیعت دست زدند . پیامدهای این پیشرفت و بهره برداری نابودی محیط زیست ، آلودگی آن و در نهایت گرفتار شدن انسان بود .

انواع آلودگی های صوتی ، شیمیایی ، آب ، خاك ، هوا و .. دستاورد این بهره برداری بی رویه انسان از محیط پیرامونی اش برد .

آمارها نشان می دهند كه آلودگی هوا سالانه موجب مرگ و میر 3 میلیون نفر در جهان می شود .

به گزارش وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشكی بیش از 90 درصد مرگ و میرهای ناشی از آلودگی هوادر كشورهای در حال توسعه بعلت آلودگی هوا در فضای بسته عارض می شود1 .

در زمینه آلودگی صوتی نیز می بینیم كه سر و صدا یكی از عوامل طبیعی است كه به سلامت روانی افراد آسیب می رساند . بیشتر شهروندان تهرانی در مناطقی زندگی می كنند كه سر و صدا در آن مناطق تا 80دسی بل نیز می رسد . این میزان سروصدا برای یك منطقه مسكونی با توجه به استاندارد های تعیین شده در كشورهای مختلف بالاتر از حد مجاز برای آلودگی صوتی است .

برطبق آخرین تحقیقات ، رابطه مستقیم بین رفتار جنایتكارانه در كودكان و آلودگی ناشی از سرب در محیط وجود دارد . مطالعات گسترده درباره اثرات سود سرد ، بار دیگر حاكی از عواقب جبران ناپذیر این ماده خطرناك بر روی كودكان است.از جمله اینكه كودكانی كه در معرض مقادیربالای این ماده قرار می گیرند بطور جدی دچار پوسیدگی دندان ها می شوند . تحقیقات ثابت كرده كودكانی كه در حین رشد در معرض آلاینده قرار می گیرند ، آمادگی بیشتری جهت انجام رفتارهای خشونت آمیز دارند . پرفسور «نیدل من» از دانشگاه پترزبورگ در روش تحقیق خود در این مورد از یك تكنیك ویژه پرتوهای ایكسین استفاده نمود و با  مقایسه میزان سرب موجود در استخوان 216 مجرم خردسال و میزان سرب موجود در 200 دانش آموز دبیرستانی كه از سلامت روانی برخوردار بودند به تفاوت چشمگیری در زمینه میزان سرب موجود در بدن این 2 گروه رسید[1] .

اثرات نامساعد آلودگی های زیستی محیطی بر سلامت و زندگی انسانها و جانداران بقدری فراوان و چشمگیر است كه همگان را بر آن داشته تا به حمایت از محیط زیست خود برخیزند . با توجه به اثرات طبیعت و محیط زیست بر سلامتی و زندگی بشر حمایت از آن امری انكار ناپذیر است .

واین نكته ای بود كه صاحبنظران را بر آن داشت تا ازحقوق محیط زیست كمك بگیرند و به فكر تدوین قوانینی در این زمینه باشند .

ه- اسلام و محیط زیست

اسلام كاملترین دین الهی است كه به همه ابعاد زندگی بشر توجه داشته و در هر زمینه ای می توان در اسلام دستورات و راه نجات را جستجو كرد .

قرآن كریم در بسیاری از آیات انسانها را به مطالعه طبیعت و عناصر آن فرا خوانده است .

1-آیه 30 سوره انبیاء : «و جعلنا من السماء كل شیء حی » یعنی از آب همه چیز را زنده كردیم . پس گیاه و حیوان و انسان زندگیشان به آب بستگی دارد .

2-آیه 164 سوره بقره «و ما انزل الله من السماء من ماء فاحیا به الارض بعد موتها » یعنی خداوند آب را نازل كرد و زمین مرده را به وسیله آب زنده كرد .

و همچنین آیه 99 سوره انعام و آیه 11 سوره انفال به بیان اهمیت آب پرداخته . امام صادق می فرماید :‌ خلق الله الماء طهورا= خداوند آب را پاك و پاك كننده خلق كرده
 است .

الماء یطهر لایطهر =آب هر چیزی را پاك می كند و با هبچ چیز پاك نشود .

اولین نكته در اینجا اینست كه آب را بالطبع پاك و دارای خاصیت پاك كنندگی دانسته اند . اكتشافات جدید نیز كاملاً این نكته را تایید و ثابت می كنند كه آب نه تنها جدا كننده آلودگی از محل خود و حل كننده آنها می باشد بلكه در اثر اعمال حیاتی و شیمیایی حیوانات ذره بینی كلیه آلودگی های حاصل از مواد آلی را از بین می برد بدون آنكه از پاكی آن چیزی كاسته شود فقط زمانیكه در اثر فراوانی و غلبه مواد آلی یا فاسد شدن محیط حیوانات ذره بینی ناتوان گشته و اكسیژن مورد نظر به قدر كافی نرسد فساد فوراً شروع و بوی مخصوصی متصاعد می شود . و شارع مقدس نیز وسیله تمیزی و غیر تمیزی آب را در همان تغییر حالت و به عبارت دیگر تولید بوو یارنگ و طعم قرار داده 1.

در مورد زمین و خاك امام صادق فرموده اند : جعل التراب طهوراً كما جعل الماء طهوراً خداوند خاك را پاك و پاك كننده قرار داده است . كما اینكه آب را پاك و پاك كننده قرار داده است . در واقع اگر اسلام از حفاظت عناصر اساسی در محیط زیست و حمایت آنها تاكید دارد بخاطر خیر انسان و  تامین ضروریات و حاجتهای انسان چه برای نسل حاضر و چه نسبت به نسلهای آینده است و انسان را متوجه حمایت و نگهداری از خود و محیط زیست خود می كند .

1-میر عظیم قوام, حمایت كیفری از محیط زیست، چاپ اول، (انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست) ص 3

2-كامبیز بهرام سلطانی، مجموعه مباحث و روشهای شهرسازی ـ محیط زیست ـ چاپ اول، (تهران ، مركز مطالعات و تحقیقات و شهر سازی و معماری ایران) جلد ششم ص 1

1-كامبیز بهرام سلطانی ، مقدمه ای بر شناخت محیط زیست ، چاپ اول (تهران ) ، سازمان حفاظت محیط زیست ص3

1- آیدین نیامیر – محیط زیست در اینترنت – نشریه موج سبز – سال

2-همان مقاله – ص 5

1-مجله محیط زیست – ش 33 – سال 79 –ص46