مراحل رشد و تربیت فرزند

در عصر حاضر که همه چیز با شتاب در در تغییر و تحول است دامنه دگرگونی به کانون خانواده نیز نفوذ کرده و روابط و مناسبات انسانی را در شبکه ارتباطی خانوادگی به شدت زیر تأثیر گرفته است، به گونه ای که گاهی پدران و مادران پاسخ روشنی برای مسائل اخلاقی و تربیتی خود و فرزندانشان نمی‌یابند و مضطربانه می‌پرسند اکنون چه باید کرد؟ آیا سرانجام می‌توانیم در تربیت فرزندانمان موفق شویم؟ و آیا می‌توانیم بر این همه پیچیدگی و تنوع مشکلات موجود فائق آییم؟ طرح پرسش‌هایی از این قبیل هم امید بخش است و هم نگران کننده از جهت اینکه پدر و مادر در اندیشة تربیت فرزندان خود هستند و به این مهم می‌اندیشند، جای بسی امیدواری است زیرا تا زمانی که در فکر چیزی نباشیم به آن راه نخواهیم برد و از جهت دیگر احساس نوعی عدم اعتماد به نفس در پدران و مادران نگرانی آور می‌باشد زیرا به موازات پیچیدگی روز افزون روابط انسانی بویژه در رابطه پدر و مادر با فرزندان سطح آگاهی و دانش تربیتی خانواده ها ارتقاء نمی‌یابد و از همین روی پاره‌ای از پدران و مادران از آهنگ پرشتاب تحول تبعیت نمی‌کنند و یک نوع شکاف بین آنها و فرزندان پدید می‌آید شایسته است که در ارتباط با تربیت، اهمیت آن و معضلات مبتلا به آن اشاراتی داشته باشیم هر چند مختصر از کلام گهربار سرچشمه‌های زلال نور و معرفت حضرت رسول اکرم (ص) می‌فرمایند «آنکه بدون علم و آگاهی به کاری دست یازد خرابکاری و فسادش بیشتر از خدمت و اصلاح خواهد بود» و اینکه والدین در نیکی و علاقه مندی و محبت به فرزند راه افراط را پیش نگیرند گرامیشان بدارند و در ادب و تربیت آنان را نیکو گردانند تفاوت های توانایی‌های آنان را در نظر بگیرند نسبت به آنان خود رأی نباشند و دور اندیشی پیشه کنند و ... تا مورد مغفرت قرار گیرند.

متذكر شدیم كه برای دستیابی به رفتار صحیح با فرزند خود باید دو مرحله را طی كرد: - با خود چگونه رفتار كنیم؟ - با همسر خود چگونه رفتار كنیم؟ موفقیت در برقراری روابط بالنده با خود و همسر مقدمه‌ای برای ورود به مرحله سوم یعنی ارتباط با فرزند می‌باشد. زمینه‌های موثر در تربیت فرزند شامل موارد زیر می‌باشد:

-        شناخت دقیق رشد و تحول فرزند (كودك ونوجوان)

-        آگاهی از نیازهای روانی او

-        رفتار های دفاعی او را تشخیص دادن

-        استعداد‌های ویژه او را مورد شناسایی قرار دادن به منظور هدایت آنها

-        روش‌های صحیح برخورد با فرزند را شناخته و به كار گیریم

مراحل رشد فرزند شامل دوره‌هایی با ویژگی های مربوط به خود می‌باشد به گونه‌ای كه هر دوره با دوره قبل و بعد خود متفاوت است. تفاوت مراحل رشد كمی و  كیفی بوده و به مرور زمان پا به پای تحولاتی كه در اندام و اعضای بدن صورت می‌گیرد تغییراتی در ویژگی‌‌های روانی، عاطفی و اجتماعی پدید می‌آید این تغییرات به میزان وسیعی گسترده و عمیق است به گونه‌ای كه می‌توان هر مرحله از رشد را به دنیای متفاوتی از سیار ادوار تشبیه نمود. دنیای ویژه‌ای با چشم‌اندازها نیازها و گرایش‌های مربوط كه توجه دقیق به آنها توفیقات تربیتی و آموزشی را برای مربیان و پدرها و مادرهادر پی‌دارد. از این رو نخست به ویژگی‌های دوران مختلف رشد می‌پردازیم.

برای والدین مهم است كه بداند فرزندش از چه مراحلی عبور می‌كند ودر هر مرحله چه ویژگی‌هایی دارد. برای مراحل رشد تقسیم‌بندی‌های مختلفی از سوی روان‌شناسان ارائه شده است. ولی تقسیم‌بندی موریس دبس در این زمینه دقیق‌تر می‌باشد.

-        مراحل پرستاری (تولد – 3سالگی)

-        مراحل كودكستانی (3-6 سالگی)

-        مراحل دبستانی (6- 12سالگی)

-        مراحل نوجوانی و بلوغ (12- 19 سالگی)

قبل از توضیح در مورد هر مرحله به ذكر 3 نكته مهم در باب مرحله قبل از تولد (دوره جنینی) می‌پردازیم. این دوره دوره‌ای است كه كودك در رحم مادر زندگی حساسی را می‌گذارند. سلامتی جسمی و روانی یك فرزند تا حدودی متاثر از شرایط دوره جنینی است.

سه نكته مهم در این دوره باید موردتوجه قرار گیرد:

-        كمترین وجزئی‌ترین حالات روانی مادر در جنین اثر مستقیم و فوری دارد

-        نگرش مادر نسبت به ایفای نقش مادری نقش تعیین‌كننده‌ای در سلامت روانی فرزند دارد.

-        نگرش مادر به فرزند در دوره جنینی عامل موثری در آینده او تلقی می‌شود.

باید توجه داشت كه جنین در این دوره از زندگی بی‌دفاع‌تر وآسیب‌پذیرترین زندگی را می گذراند. جنین در این 9 ماه زندگی خفیف هیچ‌گونه قدرت دفاع و عكس‌العمل ندارد بلكه حالتی انفعالی وتاثیرپذیری صرف دارد. هر حادثه اثرات پررنگ بر شخصیت جنین می گذارد بدون اینكه جنین بتواند عكس‌العملی نشان دهد حال كه جنین بی‌دفاع است می‌توان گفت وضعیت جنین تابعی از متغیر روحیه مادر است یعنی روحیه مادر اثر مستقیم بر وضعیت جنین دارد.

سه سال اول زندگی در حكم ساختمانی است كه پایه آن پی‌ریزی می‌شود  کودکانی كه در 5 سال اول زندگی در پرورشگاه و جدا از مادر بزرگ‌ شده‌اند حدود 12 مشخصه ونشانه بارز دارند : - از نظر روحی و جسمی پایین‌ترند – رنگ پریده هستند – ضعیفند، تحرك جسمی آنان كمتر است، گوشه‌گیر هستند، حالات عصبی مثل تیك وساییدن دندان تمایل به پرخاشگری پیشرفت درسی این كودكان كمتر از كودكان محیط خانه است. تمایل به تكروی و تفرد دارند تمایل به هنجار شکنی در این كودكان فراوان دیده می‌شود (قانون‌شكنی و بزه‌كاری)

1-  میحط مساعد: نخستین شرط برای رشد كودك در این دور محیط مساعد كه شامل بهداشت خانواده و تغذیه مادران شیرده و . . . است آنچه شیر مادر را دارای تاثیر فراوان می‌كن د گرمای وجود مادر و احساس امنیت كودك در آغوش مادر است.

2-  تنظیم اعمال كودك: برای غذاخوردن واستراحت كودك باید برنامه منظمی تنظیم كرد. بگذاریم كودك خودش به خواب برود نه اینكه مرتب او را تكان دهیم یا در آغوشمان راه ببریم. فقط باید شرایط طبیعی مناسب مثل تاریكی نسبی و حرارت هوا را تنظیم كنیم.

3-   فعالیت‌های اعصاب حسی و حركتی: كودك‌ كم‌كم تطابق میان دیدن، لمس‌كردن، شنیدن و غیره را كسب می‌كند واگر چیزی را پیش چشمش بگیریم آن را با دستش نمی‌گیرد در حدود 4 ماهگی.

وجود ارتباط صحیح میان مادر و كودك رسیدن به این مرحله را تسریع خواهد كرد. وقتی مراحل رشد كودكان را بررسی می‌كنیم به 4 نكته  اساسی باید توجه كنیم:

1-  خصوصیات كلی و عمومی هر مرحله: مثلا افراد در سنین بالا وقتی سالهای دهه پنجم زندگی را می‌گذارنند و وارد دهه ششم می‌شوند كه یك دوره جاافتادگی است یك مقدارمحافظه‌كار می‌شوند. بلوغ و نوجوانی خصوصیات كلی خاص خود را دارد مثل  اینكه افراد دراین دوره از یك نوع شتاب و سرعت زیاد در رشد برخورار هستند و  تناسب میان رشد دست و پا و رشد قسمت‌های دیگر بدن وجود ندارد.

2-  نیازهای مخصوص هر مرحله: كودك در این سن باید با تمام وجود امنیت عاطفی و حمایت را از جانب مادر احساس كند. نیاز ویژه‌ای كه كودك دراین دوره دارد این است كه همیشه خودش را در پناه حمایت و پشتیبانی مادر احساس كند. شناخت این ویژگی‌ها ونیازها گام بعدی است. نیاز ویژه نوجوانی، احترام به شخصیت است و این نیاز در هیچ دوره‌ای با این شدت مشهود نیست.

3-  شناخت مشكلات هر مرحله: مادری كه دو مرحله پیشنی را طی می‌كند حالا می‌تواند تصویری از مشکلات فرزندش درهر دوره‌ای كه باشد پیدا كند. مثلا از نظر آسیب شناسی اجتماعی گروهی كه بیشتر در معرض خطاهای اجتماعی قرار دارند نوجوانان 12 تا 16 سال هستند اگر كسی تصویری روشن از مشكلات هر دوره داشته باشد با دید آگاهانه‌تری به مسائل آن خواهد نگریست. داشتن تصویری روشن از مشكلات دوره دبستانی مستلزم مراحل پیشین است.

4-  چگونه با كودك خود رفتار كنیم؟ وقتی مادر مراحل سه‌گانه قبلی را طی كرد روش برخورد صحیح را می‌یابد ودست یافتن به این مرحله بدون سپری كردن سه مرحله قبلی غیرممكن است.

در این دوره مادران بیش از پدران در تربین فرزند خود نقش دارند: زیرا كودك را از نظر میزان وابستگی به خود در حد اعتدال نگه داشته و بتدریج وارد اجتماع می‌كنند باهمبازی‌هایش تنها می‌گذارند و باعث ایجاد روابط سالم میان او و جامعه می‌شوند.