فرهنگ و تمدن اسلام وایران

تاریخ تحلیلی اسلام   
فصل اول
مباحث مقدماتی تاریخ
     معنای لغوی تاریخ: تعیین و شناساندن وقت است و از مادة ارخ یا ورخ گرفته شده.
تعریف اصطلاحی: تاریخ مجموعه‌ای از اطلاعات درباره تأثیر و تأثر انسان است و به طور طبیعی اموری چون هدایت، گمراهی، سازندگی، ویرانگری، رفتارهای عادلانه و ستمگرانه‌اش را شامل می‌شود...
شهید مطهری (ره) تاریخ را به دو بخش نقلی و علمی تقسیم می‌كند:
تاریخ نقلی: علم به وقایع و حوادث سپری شده و آگاهی از اوضاع و احوال گذشتگان است.
تاریخ علمی: مطالعه، بررسی و تحلیل وقایع گذشته و استنباط قواعد و سنت‌های حاكم بر زندگی گذشتگان است.
علمیت، اعتبار و فایده تاریخ:
     1) می‌دانیم كه هر حادثه مولود علت یا علت‌های پیش از خود است. بنابراین زندگی ملت‌ها مانند رشته‌ای دراز است و مجموعه انسان‌های یك عصر تنها یكی از مهره‌های این رشته به شمار می‌آید. پس زندگی مردم یك عصر در هر كشور از زندگی گذشتگان و آیندگان جدا نیست و برای یافتن علت حوادث نامطلوب و رویارویی با آنها باید به تحقیق در گذشته ملت‌ها پرداخت.
2) علاوه بر این، انسان علاقه دارد از خود و دیگران آگاهی كسب كند، علل و انگیزه ظهور و سقوط تمدنها را بشناسد، حق را از باطل تمیز دهد و با راه تكامل و نیكبختی دنیوی و اخروی خود آشنا شود.
3) خداوند متعال نیز در بیشتر سوره‌های قرآن سرگذشت پیامبران و ملت‌های گذشته را بیان كرده و به پیامبر هم فرمان می‌دهد كه در راه اعتلای كلمه توحید و رستگاری و هدایت بندگان از تاریخ استفاده كند و روزهای مقدس خداوند (ایام الله) را به یادشان آورد.
علل بدبینی به تاریخ:
     1- اثبات دانش بودن تاریخ به آسانی میسر نیست. 2- ارزیابی دقیق علل رفتارها، روابط علّی و معلولی آنها دشوار و تجربه ناپذیر است. 3- غرض‌ها و تعصب‌ها و اهتمام خودكامگان و سیاست‌مداران به تدوین تاریخ.
جواب محققان:
     اولاً ماهیت برخی از وقایع به گونه‌ای است كه امكان تحریف و دروغ در آنها را ه ندارد. ثانیاً نمی‌شود همه افراد بشر را به سودجویی و دروغ‌پردازی در ثبت و نقل وقایع متهم كرد. ثالثاً می‌توان با توجه به شاخص‌هایی كه برای مطالعه تاریخ وجود دارد درستی و نادرستی بسیاری از نقل‌ها و تحلیل‌ها را پیدا كرد.
- توجه قرآن و نهج‌البلاغه به تاریخ:
     از نظر قرآن كریم هم تاریخ نقلی، هم تاریخ تحلیلی و هم فلسفه تاریخ مهم است. اسامی بعضی از سوره‌های قرآن یا نام شخصیت‌های بزرگ تاریخ است و یا از اصطلاحات و موضوعاتی است كه به پدیده‌های تاریخی عظیمی اشاره دارند.
آموزه‌های نهج‌البلاغه نیز همگام با قرآن گزیده‌ای است از تاریخ تمدن گذشته بشری، تصویری از مسائل سیاسی و اجتماعی عصر خود و پند و عبرتی است برای آیندگان.
 
فلسفه تاریخ، سنن و عوامل محرك آن
     فلسفة تاریخ عهده‌دار بررسی حقیقت و علت وجودی تحولات تاریخ بشر،كشف سنن حاكم بر آنها، تعیین منازل برجستة حركت تاریخ، تبیین روش‌های پژوهش تاریخ و همچنین ارزیابی دستاورد این پدیده‌هاست.
این حقیقت كه صحنة تاریخ، چون دیگر صحنه‌های جهان، به وسیلة قوانین و سنن مربوط به خود آباد و سرسبز است، در قرآن كریم به روشنی بیان گردیده است:
     آیاتی كه از مرگ و زندگی جوامع، فراگیر بودن كیفر این جهانی و نابودی جامعه‌ها و امت‌ها بر اثر طرد پیامبران پرده بر می‌دارد، نظریة «قانونمندی تاریخ» را مطرح می‌كند. آیاتی كه دربارة سنت‌های ملل پیشین و استثناناپذیری آن، پیوند زیربناها و روبناها، مبارزة پیامبران با رفاه‌طلبان نازپرور، رابطة چیرگی ستم و نابودی جامعه، ارتباط اجرای اوامر الهی و فراوانی بركات و تولید سخن می‌گوید، هر یك  به روشی مصداق سنت‌های تاریخ را بیان می‌كند. آیات دیگری انسان را تشویق می كند تا با در گردش در جهان و مطالعه سرگذشت ملتها، راز سعادت و انحطاط را كشف و ساز و كار حركت به سوی آینده را خردمندانه تدبیر و تنظیم كند.
این‌‌ها همه نشان می‌دهد كه از نظر قرآن وقتی در هر جا فساد به اوج رسد باید انتظار فاجعه داشت؛ یا وقتی رفاه و فراوانی روزی و امنیت سیاسی، راه به كفران و تضییع نعمت باز كرد، باید منتظر تنگی معیشت و ناامنی و ترس بود.
اهمیت و ارزش تاریخ اسلام
     آگاهی از تاریخ اسلام و بارور نگاه داشتن این میراث فرهنگی در پیروزی انقلاب جهانی اسلام، اثری بنیادین دارد. تلاش دولت‌های استكباری در جهت تغییر خط، زبان و آداب و رسوم ملل مسلمان، برای از بین بردن همین حافظة تاریخی و خودآگاهی مسلمانان بوده است. زیرا یادآوری روزهای عظمت و قدرت، مسلمانان زیر سلطه و تحقیر شده را از نیرو و امید برخوردار می‌سازد و مكتب شعب ابوطالب و مقاومت حضرت محمد در آغاز نهضت، به حركت‌های اصلاحی و رهایی‌بخش، درس ایستادگی و نهراسیدن از توطئه‌ها و محاصره‌ها می‌دهد. و علاوه بر آن ، از آنجا كه سرنوشت مردم مسلمان ایران با سرنوشت و فرهنگ این آب و خاك گره خورده و اسلام و ارزش‌های دینی مبنا و رمز ماندگاری فرهنگ این ملت و سرزمین شمرده می‌شود، وظیفه ملی ماست كه از پیشینة آنچه سرنوشت ملی و میهنی ما بر آن استوار است، آگاهی یابیم.
تاریخ‌نگاری و اهتمام مسلمانان به آن
تاریخ‌نگاری در اسلام با جستجو، گردآوری و نقل اخبار و روایاتی دربارة رویدادهای خاص، كه تا آن زمان سینه به سینه نقل می‌شد، آغاز گردید. به تدریج دانشی مدون شكل گرفت، مورخ مسلمان می‌كوشید تا اخبار را با نقد و ارزیابی و تحقیق صلاحیت راویان آن، بپذیرد؛ به طوری كه بعدها «علم رجال» و «فن جرح و تعدیل» در شمار ابزارهای اصلی او قرار گرفت.
از آنجا كه شخصیت پیامبر خدا (ص) و زندگی پربار آن حضرت الگوی همة مسلمانان بود، تاریخ‌نگاران مؤمن كار خود را با ثبت سیرة نبوی و امور مربوط به نبردهای وی آغاز كردند. سپس تاریخ عمومی نگارش یافت و به تدریج در علم تاریخ و فلسفه آن كتاب‌هایی نوشته شد.
چند نكته
1. مكتب تاریخ‌نگاری چیست و مكاتب معروف تاریخ‌نگاری اسلام كدامند؟
شاید بتوان مجموع اندیشه‌های یك استاد كه در جمعی نفوذ یافته و تبعیت می‌شود یا شیوه خاص یا نظریه مشتركی را كه گروهی از فلاسفه، اندیشمندان، محققان و شاگردان آنان دنبال می‌كنند، مكتب نامید و حداقل پنج مكتب بزرگ تاریخ‌نگاری اسلامی را می‌توان نشان داد:
الف) مكتب تاریخ‌نگاری حجاز (مدینه) كه به تركیب قرآن، فقه و احكام با موضوعات تاریخی شناخته شده است.
ب) مكتب تاریخ‌نگاری عراق (بصره) كه با تأثیرپذیری از موقعیت به دست آمده در نتیجه فتوحات و بیشتر با بهره گیری از ادبیات پیش از اسلام به ویژه انساب، ایام و اخبار، به ثبت حوادث پرداخته است.
ج) مكتب تاریخ‌نگاری (شام) كه بیشتر به تأثیر پندارهای جاهلی امویان و در پی كسب مشروعیت سیاسی و دینی حكومت آنان پدید آمد.
د) مكتب تاریخ‌نگاری (یمن) كه به نوعی در پاسخ به ادعاهای قومی و قبیله‌ای امویان به وجود آمده است.
هـ)مكتب تاریخ‌نگاری (ایرانی) كه ضمن ترجمه آثار كهن فارسی به تدوین مجموعه هایی پرداختند كه به نوعی احیاگر اندیشه شعوبی گری  بوده است.
2. هرچند منابع مطالعاتی تاریخ اسلام متنوع و بسیارند، در یك بررسی كلی می‌توان آنها را به موارد زیر تقسیم نمود؛
الف) منابع شفاهی
ب) منابع مكتوب
ج)منابع تصویری
د) منابع معماری
3. در بحث از دانش‌های كمكی برای مطالعه تاریخ اسلام می‌توان گفت، مورخ و محقق تاریخ اسلام علاوه بر استفاده از علم تفسیر قرآن، حدیث، فقه، اسماء الرجال، ادیان و كلام، از منابع شعری، ادبی و جغرافیا نیز استفادة وافر می‌برد. از میان انواع دانش‌های یاری‌رسان تاریخ، می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
الف) زبان شناسی
ب) سندشناسی
ج) سكه شناسی
د) جغرافیا
هـ) ادبیات
بخشی از علل و انگیزه‌های توجه كم‌نظیر مسلمانان به مسأله تاریخ و تاریخ‌نگاری عبارت است از:
1.      قداست دانش و ارزش والای آن در اسلام.
2.      موضع تصدیقی قرآن در برابر انبیای پیشین و اصول و مبانی تعلیلماتی آن.
3.   ترغیب و تشویق‌های قرآن دربارة سیر و مطالعه در زمین و كشف فلسفة تاریخ و عبرت‌گیری از سرنوشت منكران، تكذیب‌كنندگان، باطل‌گرایان و ...
4.      لزوم بهره‌گیری از سیره و سنت معصومان، به عنوان اسوة حسنه و الگوهای كامل دین، و گسترش فرهنگ جاویدان اسلام.
5.      اهتمام فرمانروایان به ماندگاری حكومت خویش و ارائة تصویری مناسب از خود.
6.       ورود ملت‌های گوناگون جهان به آیین اسلام و داد و ستد فرهنگی با دیگر اقوام و ملل.
آسیب‌شناسی تاریخ اسلام و منابع آن
مهم‌ترین اسباب تحریف تاریخ اسلام عبارت است از:
1.      فاصلة زمانی میان مورخ و پدیده‌ها
2.      اختلاف امت و پیدایش فرقه‌ها و در نتیجه انگیزه‌های غیرحق طلبانة برخی مورخان.
3.      تعصب حاصل از عقاید مذهبی و گرایش‌های نژادپرستانه مورخ كه در نوشتن تاریخ تأ‌ثیر دارد.
4.   فشار حاكمان اموی و عباسی در برخی زمان‌ها، چنان بود كه هر كس حدیثی دربارة فضیلت علی (ع) و فرزندانش نقل می‌كرد، باشدیدترین شكنجه‌ها روبه‌رو می‌شد.
5.   استفادة ناروای برخی از دانشمندان اهل كتاب از كم اطلاعی خلفا و اطرافیان آنها: این گروه از عالمان می‌كوشیدند با نقل افسانه‌ها و مطالب بی‌اسا (اسرائیلیات) آیین اسلام را بی‌اعتبار سازند.
6.       منع تدوین حدیث توسط خلفا
اصول و قواعد عام تاریخ‌نگاری با تكیه بر ارزش‌های اسلامی
برخی از معیارها و ضوابط تاریخ‌نگاری كه سبب توجه و اعتماد بیشتر به اسناد و داده‌های تاریخ می‌شود، عبارتست از:
1.   توجه به همة علل و عوامل پیشرفت یا انحطاط یك سلسله یا ملت، و اعتماد بر اسناد و مدارك معتبر از زمان شكل‌گیری و پیدایش آن سلسله.
2.      پرهیز از اظهار نظر دربارة موضوعی قبل از بررسی و تحقیق كامل.
3.   رعایت عینیت و واقعیت در تحقیق، حفظ امانت و درستی، ترك تعصب در حقایق علمی و ثبت و نقل وقایع، آن گونه كه هست.
4.      در نظر گرفتن امكانات زمان وقوع حادثه و توجه به آداب، رسوم و سنن جامعة مورد نظر.
5.   پرهیز از اعتماد همه جانبه و بدون بررسی و تحقیق به نظر نویسندگان گذشته، به ویژه در موضوعاتی كه به طور مستقیم با منافع افراد مرتبط است.
6.       اهتمام و توجه فوق‌العاده به نقش مردم، زیرا تاریخ شناسنامة ملت‌هاست نه پادشاهان و درباریان.
پژوهش در تاریخ اسلام آنگاه علمی و گویای حقیقت است كه شاخص‌هایی چون ، امكان عقلی، استناد معتبر، هماهنگی محتوا و سازگاری با وقایع قطعی تاریخ و قراین خارجی را دارا باشد و مخالف قرآن و روایات معتبر و صحیح نباشد.