بررسی معماری پلها

پی سازی یا شالوده ریزی :

یكی از مهمترین مسائلی كه در هنگام احداث پل و سد، مهندسان همواره با آن روبرو بوده اند پی كنی یا شالوده ریزی پایه های پل است به خصوص هنگامی كه رودخانه مورد نظر، پر آب عمیق و یا عریض بوده اند. به همین جهت شرایط پی ریزی پلها كاملا” متفاوت بوده و برای این منظور از راههای مختلف سود می جسته اند:

الف ـ گاه در طول رودخانه محلهایی وجود دارد كه بستر عریض و جریان آب در آن غالبا” آرام است و عبور از آن در غیر مواقع سیلابی به وسیله اسب، شتر و قاطر امكان پذیر می باشد. این محلها اصطلاحا” به گدار معروف هستند به هنگام ساختن شهراههائی كه به رودخانه منتهی می شد حتی الامكان سعی می شد كه از محل این گدارها برای احداث پل استفاده شود. در صورتی كه در هنگام تابستان بستر آن خشك می شد، بیشتر مشكلات حل گردیده و پی كنی به صورت معمول انجام  می گرفت اما اگر در این فصل نیز رودخانه دارای آب جاری بود، در مواقع كم آبی با حفر كانال انحرافی مسیر رودخانه را منحرف كرده سپس در محل تعیین شده بر روی مسیر طبیعی پایه پل را بنا نهاده، آن گاه مسیر رودخانه را منحرف كرده سپس در محل تعیین شده بر روی مسیر طبیعی خود را می پیمود و هم از نظر سهولت این كار ترجیح داده می شد. در صورتی كه در غرب برای ساختن پل برعكس ایران كانالی انحرافی ساخته و بر روی آن پل را احداث كرده سپس رودخانه را از مسیر طبیعی به كانال جدید التاسیس هدایت می كردند.

(( قدیمی ترین پلی كه بدین طریق ساخته شد پل شهر بابل بر روی رودخانه فرات بود كه توسط نیتوگریس دومین ملكه آشور احداث گردی همان طور كه در بخش تاریخچه اشاره شد وی دستور داد تا دریاچه ای حفر و آب فرات را بر آن راهنمائی كرده پس از خشك شدن بستر اصلی پایه های پل بزرگ آن را بنا نهاده و با پر شده دریاچه و {احداث پل } آب فرات را به مسیر برگرداندند))

در رابطه با پی سازی پل بند شادروان ئر شوشتر نیز از طریق فوق استفاده شده است دهخدا در لغت نامه خود توضیحی شنیدنی دارد:

(( قیصر مهندسین و معماران،از روم و فرنگ بارز و اموال بسیار طلبیده اولا” از زیر كوهی كه بقعه سید محمد گیاهخوار در آن است و آب رودخانه از زیر آن كوه به طرف مغرب شهر جاری بود رخنه كردند كه آب را به طرف جنوب ببرند. از زیر آن كوه تا بند قیصر كه دوازده فرسخ مسافت است بر بدنه و آب بدان طرف سر دادند و نوره و گچ را به شیر گوسفند خمیر كردند و سنگهای بزرگ با علم جراثقال به كار بردند و هر دو سنگ را با طوق آهن به هم بستند و از دهنه مافاریان تا زیر پل را به یك تراز فرش كردند. و با سرب آب كرده رخنه های سنگ را مسدود كردند و به عرض رودخانه شادروانی ساخته پل عظیمی برای سهولت عبور و مرور با كمال استحكام ساختند و آن رخنه هائی كه از زیر بقعه سید محمد گیاه خوار كرده بودند از همان نوره و سرب آب كرده مسدود كردند تا شادروان و بند میزان تمام شد آن گاه آبرا به مجرای مطلوب جاری كردند....))

در كتاب فارس نامه ابن بلخی در مورد رحداث پل بند امیر چنین آمده است:

(( قبل از ساختن بند،آب را از دو جناح رودخانه منحرف نموده سپس بستر رودخانه را در محل بند امیر، با قطعات بزرگ سنگ و ملاط ساروج سنگفرش كرده آن گاه بند را روی این رادیه سنگی بنا نهادند))

علاوه بر روش فوق مساله پی سازی با بكار رفتن ابداعات و ابتكارات شگفت انگیزی نیز همراه بوده كه به نمونه ای از آن اشاره می شود :

(( گویند كه هنگام ساختن پلی در دربند قفقاز ( باب الابواب پیش و ماخاچ قلعه امروز) چون زورشان به آب روان رودخانه نمی رسید و نمی توانستند انرژی آن را مهار كنند،پایه پل را به این ترتیب ساخته اند، پ/ستهای چهار پایان درشت ماند گاو و شتر و دراز گوش را پر از باد كرده اند و روی پوستهای باد شده بت تیر و تخته، چوب بست ساخته و پوستهای پر از باد را زیر آن بسته اند چوب بست را به آب انداخته اند و ان را در جای پایه پل برده، از كنار رودخانه مهار كرده اند تا اب روان آن را جابجا نكند و روی چوب بست شناور پایه پل را ساخته اند. با سنگین شدن، چوب بست كم كم در آب فرو رفته است و از كنار رودخانه هم رسنهای مهار كننده را شل كرده اند تا پوستهای باد شده در كف رودخانه می نشسته است. پایه پل را تا اندازه ای كه نیاز داشته اند از سطح آب بالا آورده اند سپس آب بازان را به آب فرستاده اند كه پوستها را سوراخ كنند تا بادشان بیرون رود و چوب بست در كف رودخانه جا بیفتد. این روش  قدیمی یك جور پی سازی با هوای  فشرده است )).

طریقه دیگر شالوده ریزی بدین صورت بود كه تعدادی چاه به تناوب در بستر رودخانه در محل مورد نظر حفر، و گوم گذاری می نمودند و سپس داخل چاهها را با شفته آهك و ساروج پر می كردند طرز حفر چاهها بدین نحو كه گومی را در بستر رودخانه قرار می دادند و شن و گل و لای را از داخل آن خارج می كردند گوم به تدریج در اثر وزن خود نشست می كرد و دو مرتبه گوم دیگری بر روی آن می گذاردند و تا عمق مورد نظر عمل گوم گذاری را ادامه می دادند این چاهها در حكم پی هائی می شدند كه پل بر روی آن ساخته می شد. گویند كه پی های سی و سه پل و پل مارنان اصفهان را به ترتیب فوق ساخته اند.

گاه این گومها چوبی بودند بدین صورت كه ابتدا یك سر تیرهای چوبی را تیز می كردند. این تیرها كه اصطلاحا” شمع نامیده می شد در كف رودخانه با تخته كوبی آنها را به هم متصل می كردند و سپس درزهای موجود را با گل و لای و در برخی موارد با قیر می گرفتند و آب داخل آن را تخلیه كرده و پایه ها را با استفاده از قلوه سنگ با نمای سنگ تراش ساخته بالا می آوردند.

گاهی در مقابل گدارها ارتفاعات بلند و موانع دیگری قرار داشت كه مشكلی جهت عبور سپاه و یا كاروان های تجارتی یا سوق الجیشی پیش بینی می شد كه از نظر وقت و هزینه و كیفیت كار مقرون به صرفه باشد.

ب ـ در پاره ای از موارد انتخاب جایی كه جنس بستر رودخانه سنگی و یا صخره ای، و دهانه آن نیز تنگ بود احداث پل چه از نظر وقت مقرون به صرفه بود و علاوه بر آن كیفیت عملكرد آن نیز بسیار خوب و موفقیت آمیز به نظر می رسید. وجود آثار پایه های دهها پل، پس از گذشت قرنها و تحمل سوانح طبیعی، گواه بر حقیقت این مدعاست.

ج ـ بهره گیری از پایه پلهای قدیمی كه به صورت نیمه مخروبه در آمده بودند نیز به میزان قابل توجهی در احداث پلها صورت می گرفت.این بازسازیها را كه اغلب در قرون اولیه اسلامی انجام می شد، امروزه می توان در پلهای مناطق غربی ایران مشاهده كرد. حسن استفاده از این پایه ها صرفه جویی در وقت و هزینه عظیم آن بوده است.

بستر سازی :

در دومین مرحله پس از پی سازی، مسئله مهم دیگر یعنی استحكام بخشی بستر رودخانه در اطراف پی ها و پایه های پل مطرح می شد. مهندسین و معمارانی كه با دید وسیعتری به چگونگی استحكام بیشتر پل می نگریستند به این امر مهم دقت زیادتری مبذول می داشتند، بدین طریق كه در زیر بعضی از پلها، كف رودخانه را، موافق جریان آب. شیب بسیار ملایمی داده و با سنگ، بستر رودخانه را سنگ فرش می كردند. این دو مساله از دو جهت قابل اهمیت بود.

1-      جریان آب به سهولت انجام می گرفت و به علت وجود شیب ملایم، گل و لای و ماسه ها با سرعت مطلوب از زیر پل عبور كرده و از ته نشین شدن این رسوبات در پایه های پل جلوگیری می شد.

2-      از شستن بستر رودخانه در زیر طاق چشمه های پل، و در نتیجه ضربه پذیری پایه ها پیش گیری به عمل می آمد. جالب ترین نمونه بستر سازی را می توان در پل شادروان دید. در این مورد آمده است:

   (( 0000 از دهنه مافاریان تا زیر پل را به یك تراز فرش كردند و با سرب آب كرده رخنه های سنگها را مسدود كردند0000))

در پل چم نمشت، پل دزفول و بعضی دیگر از پلهای ساسانی و برخی از پلهای دوران اسلامی نمونه هائی از بستر سازی دیده می شود.

مهندسین و معماران پل الله وردیخان با سنگ فرش كردن پای پل سعی كرده اند كه عملیات تخریبی آب را در زیر دست پل حتی المقدور از پی ها دور سازند.