سمینار بررسی ارش در فقه و قانون مجازات اسلامی

یکی از مهم ترین قواعد حاکم بر دیات، قاعده «ارش» و «حکومت» است. ارش جبران خسارت وارده بر جسم انسان است که قیمت آن معین نشده باشد این قاعده جزو مسلمات فقیه شیعه بوده که به اجماع فقها مورد قبول می باشد، منتها در مسائل و مصادیق آن اختلاف نظر وجود دارد.

دیه برخی جنایت ها که در شرع مشخص شده است به دست ما نرسیده است و چون حق منجی علیه هدر نمی رود، باید آن را جبران کرد. میزان جبران را ارش می گویند اما معنای این حرف این نیست که ارش به دست آمده همان میزان معین شرعی باشد؛ بلکه ممکن است با آن مساوی، کمتر یا بیشتر باشد. بنابراین قاعده ارش همانند اصاله الاحتیاط و ... از زمره دله فقاهتی است و نه ادله اجتهادی. به عبارت دیگر دیه برخی جنایات به دست ما نرسیده است و ما در مقام نظر نمی دانیم دیه آنها چقدر است اما چون در مقام عمل نمی توانیم متوقف باشیم ناگزیریم که با ارش آن را جبران کنیم.

بی تردید یکی از نیازهای بشر وضع نمودن قوانینی جهت بازداشتن از بزهکاری و قتل و جنایت است و پر واضح هر اجتماعی برای تکامل و بالندگی نیازمند قوانینی کارآمد، همه جانبه، مترقی، عدالت گستر و تامین کننده امنیت و مصونیت انسانهاست. خوشبختانه نظام حقوقی اسلام به ویژه دستورهای جزایی، از جمله حدودیات، برخوردار از این ویژگی ها و اوصافی است که هر یک از آنها در برتری سیستم احکام جزایی اسلام بر دیگر سیستم ها نقش بسزایی دارد از طرف دیگر دین اسلام برای انسان ارزش و جایگاهی والا قائل است که هیچ چیز نمی تواند با او برابری بکند و به همین جهت در قرآن آمده است:

«ومن اجل ذلک کتبنا علی بنی اسرائیل انه من قتل نفساً بغیر نفس او فساد فی الارض فکانها قتل الانسان جمیعاً و من احیاها فکأنما احیا الناس جمیعاً ؛».

بدین سبب بر بنی اسرائیل چنین حکم نمودیم که هر کسی نفس را بدون حق قصاص و یا بی آنکه فسادی در روی زمین کند به قتل برساند مثل آن باشد که همه مردم را کشته و هر که نفسی را حیات بخشد مثل آن است که همه مردم را حیات بخشیده است.

از این استفاده می شود کشتن انسان جرم بزرگی است که جز با کشتن مجرم برطرف نمی شود با این وصف، شریعت مقدس اسلام بر پرداخت دیه توصیه کرده است تا از این طریق درهای رحمت و محبت گشوده شود بنابراین دیه نوعی عفو و رحمت را در پی دارد همان گونه که قصاص عدالت را در پی دارد و ارش نوعی مقدر دیه است که مورد اجماع همه فقها قرار دارد.

ارش در اسلام به این دلیل پیش بینی شده تا فردی که آسیب می بیند این آسیب را جبران کند و این جبران بخشی به معالجه خود فرد بر می گردد برخی از آسیب ها هم قابل جبران نیست و باید برای هر درآمد خود جایی را پیدا کند با این حال یکی از مباحث مورد اختلاف علمای شیعه و اهل سنت در فقه تعیین مقدار ارش است.

تعریف ارش در م 367 قانون مجازات اسلامی آمده است ماده 367 قانون مجازات اسلامی می گوید: «هر جنایتی که بر عفو کسی وارد شود و شرعاً مقدار خاصی به عنون دیه برای او تعیین نشده بادش جانی باید ارش بپردازد».

در خصوص ارش و ماهیت آن در فقه و قانون مجازات اسلامی مباحث محدودی وجود دارد که به طور خلاصه به یک مورد آن اشاره می کنیم:

حاجی ده آبادی در مقاله خود با عنوان قاعده ارثی و حکومت در فقه امامیه و اهل سنت در مورد قاعده ارش چنین بیان کرده: قاعده ارش از مسلمات فقه اسلامی است و گرچه درباره موارد و مصادیق آن اختلاف عقیده وجود دارد اما در اهل مشروعیت آن هیچ شبهه ای نیست. عمده مستند شیعه و سنی برای مشروعیت قاعده ارش این است که نباید خود و حق مسلمان و هر انسان معصوم الدم دیگر به هدر برود، از این رو گرچه  دیه برخی جنایات در شرع معین نشده است اما باید با ارش و حکومت و مقدار آن را تعیین تا دچار مخدور نشویم. شیوه محاسبه ارش در فقه امامیه به چهار شکل عبد انگاری، جلب نظر در نفر عادل، مصالحه و حکم حاکم و صلاحدید او می باشد. البته می توان گفت شیوه چهارم در عرض شیوه اول و دوم و سوم است یعنی این دو حاکم که با قیمت گذاری و یا با شهادت و نظر دو نفر عادل به حکومت حکم می کند یا طریق مناسب را مصالحه می داند اما در فقه اهل سنت شیوه محاسبه ارش عبد انگاری قیاس به نزدیک ترین جنایت مشابه و اجتهاد و صلاحدید بیان شده است.

1-مفهوم و ماهیت ارش در فقه و مذاهب اسلامی چیست؟

2-ارش از چه جایگاهی در قانون مجازات اسلامی برخوردار است؟

3-آیا ارش کیفرات هست یا مجازات یا تلفیقی از هر دو آنهاست؟

1-به نظر می رسد مفهوم و ماهیت ارش در فقه و مذاهب اسلامی دارای تفاوت هایی می باشد.

2-ارش در قانون مجازات اسلامی منشعب از فقه امامیه بوده و از جایگاه محکمی برخوردار است.

3-به نظر می رسد که ارش در برخی موارد به عنوان کیفر و در برخی موارد  مجازات می باشد.

1-بررسی مفهوم و ماهیت ارش در فقه تشیع

2-بررسی مفهوم و ماهیت ارش در فقه و مذاهب دیگر اسلامی

3-بررسی جایگاه ارش در مجموعه قانون مجازات اسلامی

تحقیق حاضر از نوع مطالعات توصیفی- تحلیلی است بر این اساس در این مطالعه از روش تحقیق کتابخانه ای استفاده شده است که در آن گردآوری اطلاعات با توجه به نوع تحقیق به روش کتابخانه ای و اسنادی بوده که حسب آن با مراجعه به منابع فقهی و حقوقی شامل کتابها، جمله های موجود در کتابخانه ها و همچنین سایت های اینترنتی مرتبط اطلاعات و مطالب مورد نیاز و مرتبط پژوهش گردآوری شده است. بدین صورت که بعد از ماخذ یابی کتب، مجلات و اسناد مربوط به موضوع، فهرست موقت از مطالب مورد نیاز را تهیه و مرحله فیش برداری شروع و مطالب در بخش ها مربوط جمع بندی و نتیجه گیری شده است.

این تحقیق در یک مقدمه و سه فصل و نتیجه گیری پیرامون موضوع بررسی ارش در فقه و قانون مجازات اسلامی تدوین شده است.

مقدمه شامل بیان مسئله، پیشینه تحقیق، اهداف، سوالات، فرضیه و روش تحقیق می باشد.

فصل اول تحت عنوان مفاهیم و مبانی ارش می باشد که در دو مبحث سعی کردیم مطالب را ارائه دهیم.

در فصل دوم ماهیت و قاعده ارش در فقه و قانون مجازات بررسی شده که در سه مبحث جداگانه، مبحث اول ارش در فقه امامیه و اهل سنت و در مبحث دوم ارش در قانون مجازات اسلامی و در مبحث سوم تفاوت های دیه و ارش پرداختیم. در فصل سوم نیز شیوه محاسبه ارش بررسی شده که در مبحص اول شیوه محاسبه ارش در فقه و قانون مجازات اسلامی می پردازیم و در مبحث دوم خداوند از ارش را مشخص می کنیم.

و در قسمت آخر نیز نتیجه گیری از کلیه مباحث مطرح در سه فصل را بعمل می آوریم.

فهرست مطالب

عنوان                                                                                 صفحه

چکیده. 1

مقدمه. 1

الف-بیان مسئله. 2

ب-پیشینه تحقیق.. 3

ج-سوالات تحقیق.. 4

د- فرضیه ها 4

ه-اهداف پژوهش.... 5

و-روش تحقیق.. 5

ز-سازماندهی تحقیق.. 5

فصل اول: مفاهیم و مبانی ارش در فقه و قانون مجازات اسلامی.. 7

مبحث اول- مفاهیم و تعاریف... 8

گفتار اول- تعریف لغوی و اصطلاحی ارش... 8

الف-تعریف لغوی ارش... 8

ب-تعریف اصطلاحی ارش: 10

گفتار دوم- مفاهیم مرتبط با ارش... 12

الف-حکومت... 12

ب- اجتهاد. 16

ج- دیه. 17

د. مقایسه‏ای میان ارش و مفاهیم مشابه. 18

مبحث دوم: مستندات فقهی قاعده ارش‏... 20

گفتار اول- مستندات قاعدهارش در فقه امامیه. 20

 الف- مستندات‏... 20

گفتار دوم- مستندات قاعده ارش در فقه سنت... 25

فصل دوم: ماهیت و قاعده ارش در فقه و قانون مجازات اسلامی.. 27

مبحث اول- ماهیت و قاعده ارش در فقه امامیه و اهل سنت... 28

مبحث دوم- ماهیت و قاعده ارش در قانون مجازات اسلامی.. 29

مبحث سوم- تفاوت‌های دیه و ارش... 30

گفتار اول- تفاوت دیه و ارش از لحاظ تعریف... 30

گفتار دوم- تفاوت دیه و ارش از نظر کیفیت پرداخت... 31

گفتار سوم- تفاوت دیه و ارش از نظر مهلت پرداخت... 32

گفتار چهارم- تفاوت دیه و ارش از نظر قابلیت تجدیدنظرخواهی.. 33

گفتار پنجم: تفاوت دیه و ارش از نظر مسئول پرداخت... 34

فصل سوم : شیوه محاسبه ارش... 37

مبحث اول - شیوه محاسبه ارش در فقه و قانون مجازاتت اسلامی.. 38

گفتار اول : محاسبه ارش در فقه امامیه و اهل سنت... 38

گفتار دوم - شیوه محاسبه ارش در قانون مجازات اسلامی.. 40

الف-تعیین ارش به وسیله کارشناس... 40

ب-تعیین ارش به وسیله حاکم.. 41

ج-مصالحه. 41

مبحث دوم - حد و اندازه ارش... 42

الف- فقه امامیه. 42

ب-فقه اهل سنت... 43

نتیجه گیری.. 43

منابع. 45