بررسی رئالیسم در «سیاحت‏ نامه ‏ی ابراهیم ‏بیگ»

 

مقدمه

رئالیسم که معادل فارسی آن واقع‏گرایی است، به جریانی اطلاق می‏شود که در نیمه‏ی دوّم قرن نوزدهم در مقابله با تئوری هنر برای هنر در فرانسه به وجود آمد. وقوع انقلاب صنعتی در اروپا، متفکّرانی را به عرصه آورد که با تأکید بر اصالت عقل و خرد توانستند دین را به امر خصوصی زندگی مردم تبدیل نمایند و موجب ضعیف شدن قدرت کلیسا شوند. افول تسلّط کلیسا بر زندگی مردم، پایه‏های نظام فئودالی را که مورد حمایت ارباب کلیسا قرار داشت، سست کرد و در نهایت به انقلاب کبیر فرانسه و به قدرت رسیدن بورژواها انجامید. این تغییر حاکمیّت نقش هنرمند را در جامعه دگرگون کرد. ادبیّات اشرافی دیگر خریداری نداشت و هنرمندی که مخاطب خود را از دست داده بود و ارزش‏های جدید حاکم بر جامعه با روحیّات وی همخوانی نداشت، در اعتراض به وضع موجود به درون خود خزید و به عالم رؤیا و خیال‏پردازی روی آورد و بر آن شد تا جهان آرمانی خود را مبتنی بر ارزش‏هایی که می‏پسندید در درون خود بنا نهد و موجب رواج تئوری هنر برای هنر گردد (پرهام، 1360: 20، با تلخیص و تصرف).امااین عصیان بعد از مدّتی نمود بیرونی یافت و برخی هنرمندان با نقد جامعه‏ی بورژوایی در آثار خود، در جهت اصلاح جامعه و رواج ارزش‏های انسانی حرکت کردند. به این ترتیب واقعیّت و ادبیّات به یکدیگر نزدیک شد و تلاش هنرمند برای انعکاس تجسم واقعیّت را رئالیسم نامیدند و نویسندگان این مکتب را رئالیست خواندند.

در اوایل قرن بیستم میلادی و بعد از آن که رئالیسم در پی سپری کردن دوره‏‏ی درخشان و به اوج رسیدن در آثار نویسندگانی چون بالزاک، فلوبر و تولستوی در مسیر انحطاط افتاده بود، موج تجدّدخواهی در قالب ترجمه‏هایی ازنویسندگان اروپایی به ایران رسید و قشر تحصیل کرده را با گونه‏های نوین ادبی رایج در اروپا آشنا ساخت. این دوران که مصادف با حکومت قاجار و دوران غفلت و جهل و بی‏خبری در ایران بود در این اوضاع و احوال عدّه‏ای از روشنفکران با تدبیر و آینده نگر تغییراتی در اجتماع به وجود آوردند که به شکل‏گیری جنبش اجتماعی یا انقلاب مشروطه انجامید. «در ایجاد این جنبش ادبیّات نقش مهمّی  داشت. ادبیّات این دوران با تأثیر  از فرهنگ غرب و با پرداختن به مسائل زندگی اجتماعی و انتقاد از حکومت استبدادی وظیفه‏ای متفاوت با وظیفه‏ی ادبیّات قدیم برعهده گرفت» (میرعابدینی، 1369: 19). «بسیاری از روشنفکران ایرانی مقیم خارج و تاجران مهاجر و تبعیدی‏های سیاسی که از محیط ایران دور بودندودرآن‏جا با خواست‏ها و مبارزات ملّت‏های دیگر آشنا شده بودند دست به قلم بردند و ادبیّاتی را پدید آوردند که به دلیل انتقاد از ناروایی‏های اجتماعی تأثیر مهمی بر مردم گذاشت وتحولاتی را در جامعه پدید آورد» (همان: 12).

مراغه‏ای از جمله‏ی این نویسندگاناست کتاب سیاحت‏نامه‏ی ابراهیم بیگرا با هدف انتقاد از حکومت قاجار در قالب سفر‏نامه‏ی تخیّلی نوشت. «این کتاب از نظر موضوع و طرز نگارش و طراحی صحنه‏ها گوی سبقت را از گذشتگان می‏رباید و توجه زیادی رادر ایران  به سوی خود جلب می‏نماید و زمینه‏ی ظهور اولّینرمان‏های اجتماعی در ایران را فراهم می‏کند. سیاحت‏نامه‏ی ابرهیم‏بیگ با محتوای رئالیستی و انتقاد از حکومت ناصرالدین‏شاه و اخلاق و عادات ناپسند ایرانی و با تصویرسازی زنده و جاندار و بسیار دقیق و درست در سازمان ادبی و اجتماعی آینده‏ی ایران تأثیر  فراوانی داشته است» (آرین‏پور، 1372: 310). ازاین رو اولین داستان‏های ایرانی به سبک واقع گرا وباگرایش اجتماعی نوشته شد.

درراستای بیان و تعریف رئالیسم در بخش مبانی نظری در حوزه‏ی  ادبیّات با مفاهیم و اصطلاح رئالسیم در فلسفه و هنر روبرو شدیم، چون رئالیسم ازهنر و  فلسفه به ادبیّات راه یافته بود لازم شد اصطلاح رئالیسم در فلسفه وهنررا نیز مورد بررسی قراردهیم  و شباهت رئالیسم در فلسفه وادبیّات  را بیان کنیم تا به تعریف روشنی از رئالیسم در ادبیّات دست یابیم، و بعد از آن مفاهیم اصطلاح رئالیسم و رابطه‏ی رئالیسم ونقد  اجتماعی وانواع رئالیسم بیان شد . همچنین  در این راستا به تعریف عناصر رئالیستی رمان از قبیل شخصیّت، طرح، گفت‏وگو، صحنه، زاویه دید، لحن و جزئیّات رمان پرداخته­ایم.دلیل نقش مهم این کتاب در شکل گیری جنبش مشروطه، ابتدا اوضاع سیاسی ایران از دوره‏ی ناصرالدین شاه  تا پیش از جنبش مشروطه مورد مطالعه قرارگرفت و به دلیل انتقادها‏ی مراغه‏ای از حکومت ‏ناصرالدین شاه، واقعیّت‏های دیگرتاریخی این دوره، از نظر اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، مذهبی و اخلاقینیز بیان شد. در این بررسی به دلیل حجم انبوهی از اطلاعات تاریخی بیشتر به ذکر مواردی پرداخته شدکه شامل انتقادها‏ی سیاحت‏نامه هم باشد وچون سیاحت‏نامه جزء نخستین رمان‏های واقع گرای فارسی محسوب می‏شود که به سبک اروپایی نوشته شده است ازاین رو چگونگی آشنایی ایرانیان باتمدّن و فرهنگ غربی  و طلیعه‏ی رمان نویسی در ایران نیز بیان شد. در فصل سوّم به بررسی رئالیسم سیاحت‏نامه پرداخته‏ایم . ابتدا عناصر رئالیستی رمان رامورد بررسی قرار دادیم، چون جلد اول، بخش اصلی و مهم کتاب محسوب می‏شود از این رو این عناصر بیشتر  در این بخش مورد بررسی قرار گرفت.در بخش دوّم این فصل، انتقادها‏ی نویسنده از اوضاع جامعه را به شش بخش اصلی مذهبی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، اخلاقی و اجتماعی تقسیم بندی کردیم. در بخش مذهبی به دلیل نقش علما در امور دینی انتقاد نویسنده از علما در این بخش گنجانده شد.همچنین به دلیل تکراری بودن برخی از انتقادها ازنظر موضوع، تنها به به آوردن یک شاهد مثال اکتفا شد. در نهایت برای سنجش میزان صداقت نویسنده با اصل واقعّیت، مقایسه‏ی کوتاهی بین بخش تاریخی و و واقعیّت‏های سیاحت‏نامه به عمل آمد و  ارزش اجتماعی آن را بیان کردیم. در فصل آخر، به نتیجه­گیری­های به دست آمده از این بررسی پرداختیم.

 

فهرست مطالب

 

 فصل اول

مقدمه و کلیات

1-1- مقدمه. 1

1-2- تاریخچه‏ی زندگی زین‏العابدین مراغه‏ای.. 3

1-3- تعریف و تحدید موضوع. 4

1-4- تعریف مسئله و فرضیات... 4

1-5- سؤالات... 6

1-6- هدف و ضرورت تحقیق.. 7

1-7- پیشینه ی تحقیق.. 7

1-8-  روش اجرای طرح.. 9

2-1-انقلاب صنعتی و پیامدهای آن. 11

2-2- جامعه‏ی بورژوایی.. 12

2-3- رئالیسم در نقاشی.. 16

2-4- معانی رئالیسم در فلسفه. 17

2-6- مفاهیم اصطلاح رئالیسم. 24

2-7- رابطه‏ی رئالیسم و نقد اجتماعی.. 28

2-8- ویژگی‏های مهم مکتب واقع‏گرایی.. 31

2-9- انواع رئالیسم. 32

2-9-1- رئالیسم بورژوا 32

2-9-2- رئالیسم انتقادی.. 33

2-9-3- رئالیسم سوسیالیستی.. 34

2-9-4- رئالیسم جادویی.. 37

2-9-5- رئالیسم روان‏شناختی.. 39

2-10- تعیین چارچوب ساختمان رئالیستی رمان. 39

2-10-1- عناصر داستان. 39

2-10-1-2- درونمایه. 40

2-10-1-3- طرح.. 40

2-10-1-3-1-گرهافکنی.. 41

2- 10-1-3-2-کشمکش... 41

2-10-1-3-3-تعلیق یا هول و ولا. 41

2-10-1-3-4-بحران. 42

2-10-1-3-5-نقطهی اوج یا بزنگاه 42

2-10-1-3-6-گرهگشایی.. 42

2-10-1-4- شخصیّت  و انواع آن. 43

2-10-1-5- زاویهی دید. 45

2-10-1-6- صحنه. 46

2-10-1-6-1-برجسته شدن زمان. 47

2-10-1-6-2-تقویمی یا خطی بودن زمان. 47

2-10-1-7- گفت‏وگو. 48

2-10-1-7-1-ویژگی‏های گفت‏وگو. 48

2-10-1-8-لحن.. 49

2-10-1-9- توصیف... 49

2-10-1-10- سبک... 50

2-10-1-10-1-شفافیت روایی در برابر فصاحت بلاغی.. 50

2-10-1-10-2-کارکرد ارجاعی در برابر کارکرد مجازی.. 50

2-10-1-10-3-زبان متّعین در برابر زبان انتزاعی.. 50

2-10-1-10-4-زبان محاوره‎ای در برابر زبان رسمی.. 51

2-11- ن‏ها را به یکدیگر پیوندهندئو.سآاوضاع ایران پیش از مشروطه. 51

2-11-1- اوضاع سیاسی.. 51

2-11-1-1- اوضاع سیاسی در زمان ناصرالدین شاه 51

2-11-1-2- اوضاع سیاسی در زمان مظفرالدین شاه 53

2-11-2- وضع اقتصادی.. 59

2-11-2-1-بحران اقتصادی.. 59

2-11-2-2- تجارت و بازرگانی در عهد ناصرالدین شاه 60

2-11-2-2-1-اجناس وارداتی.. 60

2-11-2-2-2-صادرات ایران. 61

2-11-2-3- وضع گمرک ایران. 61

2-11-2-4- وضع مسکوکات در عهد قاجار. 62

2-11-2-4-1-مسکوکات رایج در ایران. 62

2-11-2-4-2-واحد مقداردر عهد قاجار. 63

2-11-2-5- وضع ضرابخانه در عهد ناصرالدین شاه 63

2-11-2-5-1-ضرب سکه. 63

2-11-2-6- وضع اقتصادی طبقات مختلف در عهد قاجار. 64

2-11-2-6-1-وضع طبقات زحمتکش در عهد ناصرالدین شاه 64

2-11-2-6-3-وضع گدایان در عهد ناصری.. 65

2-11-2-6-4-وضع اجامر و اوباش در اواخر دوره‏ی قاجار. 65

2-11-3- وضع کلی شهرها و خانه‏ها در عهد قاجار. 66

2-11-3-1- وضع شهرها 66

2-11-3-2- وضع خانه‏ها 66

2-11-3-3-وضع کوچه‏ها 66

2-11-3-4- تهران در اواخر عهد ناصری.. 66

2-11-4- وضع راه‏هاو مسافران. 67

2-11-4-1-وسایل مسافرت در عهد ناصرالدین شاه 68

2-11-5-جمعیّت ایران دردوره‏ی قاجار. 69

2-11-5-1-جمعیّت ایران در اواخر دوره‏ی ناصرالدین شاه 69

2-11-5-2- جمعیت ایران در عهد مظفرالدین شاه 69

2-11-6- وضع اجتماعی طبقات مختلف در عهد ناصرالدین شاه 69

2-11-7- حکام و فرمان‏روایان در عهد قاجار. 70

2-11-8- وضع بهداشت... 70

2-11-9- اندیشه‏های مذهبی در عهد قاجار. 71

2-11-9-1-مکتب شیخیّه. 71

2-11-9-1-1-اصول عقاید شیخیّه. 72

2-11-9-2- فرقه‏ی باب... 72

2-11-10- شعائر مذهبی.. 73

2-11-10-1- تعزیه‏خوانی.. 73

2-11-10-2- دسته. 73

2-11-10-3-مبارزه‏ی امیرکبیر با بدعتهای مذهبی.. 73

2- 11-11-افکار خرافی دوره‏ی قاجار. 74

2-11-11-1- رونق بازار جادوگری در تهران. 74

2-11-11-2- جن گیری.. 74

2-11-11-3- پیشگویی.. 74

2-11-11-4- بروز بیماری‏های وبا و طاعون واعتقاد به قهرو غضب خدا 75

2-11-11-5-اعتقاد به باب... 75

2-11-12- وضع پوشش مردم. 75

2-11-12-1-لباس مردان در عهد ناصرالدین شاه 75

2-11-12-2-وضع کلاه 76

2-11-12-3-لباس زنان در عهد ناصرالدین شاه 76

2-11-12-4-لباس طبقات ممتاز در عهد قاجاریه. 76

2-11-12-6-لباس فقرا 77

2-11-13- اخلاق ایرانیان. 77

2-11-13-1- تملّق.. 77

2-11-13-2-کتمان حقیقت... 78

2-11-13-3-کور شو – دور شو. 78

2-11-14-اوضاع فرهنگی.. 79

2-11-14-1-وضع مدارس... 79

2-11-14-2-حیات ادبی در دوره‏ی قاجار. 79

2-11-14-2-1-شعر و شاعری در دوره‏ی ناصرالدین شاه 80

2-11-14-2-2-نثر دوره ی ناصرالدین شاه 81

2-11-14-3-وضع مطبوعات در دوره‏ی ناصرالدین شاه 81

2-11-14-4-آزادی زنان. 84

2-12- چگونگی شکل‏گیری رمان فارسی.. 84

2-12-1-چگونگی آشنایی ایرانیان باتمدّن و فرهنگ غربی.. 85

2-12-2- طلیعه‏‏ی رمان‏نویسی و تکوین نثر داستانی.. 87

2-12-2-1- رساله‏نویسی.. 88

2-12-2-2- داستان‏نویسی.. 89

3-1-1-خلاصه‏ی سیاحت‏نامه‏ی ابراهیم بیگ... 97

3-1-2- موضوعسیاحت‏نامه‏‏ی ابراهیم بیگ... 98

3-1-3-درونمایهسیاحت‏نامه‏‏ی ابراهیم بیگ... 99

3-1-4-طرح.. 100

3-1-5-1-معرفی شخصیّت اصلی.. 105

3-1-5-2-رابطه‏ی بین شخصیّت  و نویسنده از نظر رئالیسم. 107

3-1-5-3-انواع شخصیّت... 108

3-1-5-4-شخصیّت  اصلی، همراز، فرعی، تصادفی.. 108

3-1-5-5- ایستایی یا پویایی شخصیّت  اصلی.. 110

3-1-5-6- اسامی شخصیّت... 111

3-1-5-7-شخصیّت پردازی.. 112

3-1-6-زاویهی دید. 114

3-1-7-گفت‏وگو. 118

3-1-7-1-گفت و‏گو و اشخاص داستان. 118

3-1-7-2- وفق دادن گفت و‏گو با شخصیّت و طبقه‏ی اجتماعی فرد. 118

3-1-7-3- شیوه‏ی ارائه‏ی گفت و‏گو. 122

3-1-7-4- چند آوایی در سیاحت‏نامه و جدال بین سنّت و تجدّد. 123

3-1-7-5-ساختار گفت و‏گو و تلاش در جهت واقع‏گرایی.. 127

3-1-7-5-1- لکنت زبان ملا‏محمد‏علی.. 127

3-1-7-5-2- به کار بردن اصوات در حین گفت و‏گو. 127

3-1-8-لحن.. 128

3-1-9- صحنه. 131

3-1-9-1-مکان زمانمند در سیاحت‏نامه. 133

3-1-9-2-نشان واقع‏گرایی.. 138

3-1-9-3 -زمان واقعی سیاحت‏نامه. 142

3-1-9-4-کارکرد عنصر زمان از نظر رئالیستی.. 142

3-1-9-5- مکان واقعی سیاحت‏نامه. 143

3-1-10-توصیفو پرداخت جزئیّات رئالیستی رمان. 144

3-1-10-1- توصیف قیافه و شکل ظاهری آدم‏ها و خصوصیت اخلاقی.. 144

3-1-10-1-1- توصیف وضع ظاهری.. 145

3-1-10-2- توصیف وضع ظاهری لباس... 145

3-1-10-2-1- تصویری دقیق از جزئیّات ‏لباس... 145

3-1-10-2-2 -توصیف قیافه‏ی پیرمرد و وضع لباس... 146

3-1-10-2-3-تصویری دقیق از وضع ظاهر و نوع لباس... 146

3-1-10-3-توصیف حالت‏های مختلف... 147

3-1-10-3-1- حالت ناراحتی.. 147

3-1-10-3-2- توصیف حالت ترس... 147

3-1-10-3-3-توصیف حالت عصبانیت... 147

3-1-10-3-4- حالت ناخوشی.. 147

3-1-10-4- توصیف مکان‏ها 148

3-1-10-4-1-توصیف مکتب خانه. 148

3-1-10-4-2- توصیف قلعه. 148

3-1-10-4-3-توصیف حمام. 148

3-1-10-5-توصیف جنس خانه‏ها 149

3-1-10-6-  توصیف وضعیّت جوی.. 149

3-1-10-7- توصیف سرگرمی‏های مردم (توصیف مسابقه‏ی گاو میش‏ها) 149

3-1-10-8-  توصیفی از حالت اطرافیان هنگام ماتم و عزا 149

3-1-11-زبان وسبک... 150

یکی از ویژگی‌های نثر عامیانه ناسزاهایی است که نویسنده از زبان مردم کوچه و بازار بیان می‌کند. 151

3-2- نقدهای اجتماعی سیاحت‏نامه‏ی ابراهیم بیگ... 156

3-2-1- مذهبی.. 157

3-2-1-1- وظایف علما 157

3- 2-1-1-1- عدول عالمان از وظیفه‏ی نگهبانی دین.. 157

3-2-1-1-2- بی‏توجّهی علمای شهر نسبت به هتک حرمت مردم به مسجد‏ها 157

3-2-1-1-3- بسته بودن مسجد‏ها درماه‏های سال و رونق آن‏ها فقط در ماه محرم. 158

3-2-1-2-فساد اخلاقی علما 159

3-2-1-2-1-ایجاد دو دستگی و تفرقه در میان مردم. 159

3-2-1-2-2- غرور و خود برتربینی علما در مجلس‏ها 159

3-2-1-2-3- نفاق و دورویی ملایان در میان مردم. 160

3-2-1-2-4- چشم‏داشت علمای شهر به میراث به جای مانده برای وراث... 160

3-2-1-5-حمایت علما از سید نماها به دلیل کارآمدی آن‏ها در مواقع ضروری.. 160

3-2-1-3-اعتقادات... 161

3-2-1-3-1- مذهب باب... 161

3-2-1-3-2- تقدیرگرایی.. 161

3-2-1-3-3- اوراق دعا واعتقاد به برآورده شدن تمامی حاجت‏ها 162

3-2-1-3-4-رابطه‏ی اجنه با مرثیه‏خوان‏ها 163

3-2-1-3-5-اعتقاد به سعد و نحس اوقات... 163

3-2-1-4-وضع حجاب و پوشش زنان. 164

3-2-2- بررسی اوضاع فرهنگی.. 164

3-2-2-1-بی‏سوادی.. 164

3-2-2-1-1- بی‏سوادی معلّم‏های مکتب... 164

3-2-2-1-2- بی‏سوادی مأمورین گمرگ... 165

3-2-2-1-3- موروثی بودن طبابت در ایران بدون داشتن تجربه و علم این حرفه. 165

3-2-2-1-4- بی‏علمی کشاورزان از فن زراعت و حراثت... 166

3-2-2-1-5- نبود نظامیان باسواد ایرانی و به کارگماشتن افراد خارجی برای تعلیم سربازان. 166

3-2-2-2-عدم تألیف و چاپ کتاب‏های جدید. 166

3-2-2-3-چاپ کتاب‏های ضد دینی در کشور اسلامی.. 167

3-2-2-4- انتقاد از محتوای روزنامه‏ها 167

3-2-2-5-انتقاد از محتوای شعر شاعران. 168

3-2-2-5-1- انتقاد از نظربازی شاعران. 169

3-2-2-6- انتقاد از نثر نویسندگان. 170

3-2-2-7- انتقاد از خوشنویسان. 170

3-2-3- اوضاع اقتصادی.. 171

3-2-3-1- انتقاد از اوضاع اقتصادی.. 171

3-2-3-1-1- نبود شرکت و کارخانه در ایران. 172

3-2-3-1-2- کالاهای داخلی و تجارت... 172

3-2-3-1-3- عدم تغییر و تحوّل در امور حمل و نقل دریایی.. 172

3-2-3-2- ضعف سیستم اقتصادی کشور. 173

3-2-3-2-1- نوسان ارز داخلی ایران. 173

3-2-3-2-2- مهاجرت ایرانیان به کشورهای دیگر. 173

3-2-3-3- فساد اقتصادی.. 174

3-2-3-3-1- احتکار گندم. 174

3-2-3-3-2- رواج رشوه‏گیری.. 174

3-2-3-3-3- تقلّب در امر داد و ستد. 175

3-2-3-3-4- واگذاری اداره‏ی گمرگات و داروغگی در مقابل افزایش وجه اجاره‏ 175

3-2-4- نقد اوضاع سیاسی.. 176

3-2-4-1-خودکامگی.. 176

3-2-4-1-1- خودکامگی پادشاهان. 176

3-2-4-1-2- خودکامگی وزیران. 177

3-2-4-1-3- خودکامگی حاکمان و شاهزادگان. 178

3-2-4-1-4- بی قانونی.. 178

3-2-4-2- ناکارآمدی حکومت... 179

3-2-4-2-1-اختلاس وزیران. 180

3-2-4-2-2- ناکارآمدی وزیران در امور مملکت‏داری.. 180

3-2-4-2-3- ناکارآمدی وزیر داخلی.. 180

3-2-4-2-4- ناکارآمدی وزیرخارجه. 181

3-2-4-2-5- ناکارآمدی وزیر جنگ... 181

3-2-4-2-6-منصب فروشی.. 182

3-2-5- نقد اخلاقی.. 182

3-2-5-1- تن‏پروری و بی‏خبری مردم. 183

3-2-5-2- پذیرش هر گونه ظلم و جور از سوی حاکمان و اعتراض نکردن به آن. 184

3-2-5-3- رقابت ناسالم میان تاجران. 184

3-2-5-4-تجمل‏گرایی تاجران و غفلت در احداث کارخانه‏ها 185

3-2-5-5-دزدی و دغلی سربازان دولت... 185

3-2-5-6- شیوع تریاک‏کشی در میان مردم. 186

3-2-5-7-گدا صفتی فرّاشان. 186

3-2-6- وضع شهرها 187

3-2-6-1- وضعیّت بیمارستان‏ها 187

3-2-6-2- وضعیّت حمام‏ها 187

3-2-6-3- وضعیّت مکتب‏خانه‏ها 188

3-2-6-4- وضعیّت مسجد‏ها 188

3-2-6-5- وضعیّتمکان‏های غذاخوری.. 188

3-2-6-7- وضع راه‏ها 189

3-2-7- تاریخ و سیاحت‏نامه‏‏ی ابراهیم بیگ... 190

3-2-8- ارزش اجتماعی سیاحت‏نامه‏ی ابراهیم بیگ... 193

4-1- نتیجه‏گیری.. 196

فهرست منابع و مأخذ: 201

تاریخ