بررسی علمی شیر مادر و مقایسه آماری داروی متوکلوپرامید و قطره گیاهی شیرافزا در تحریک ترشح شیر

چكیده                                                                                                       

مقدمه                                                                                                        

فصل اول: كلیات                                                                                            

1-1- آناتومی پستان                                                                                        1

1-2- بافت شناسی پستان                                                                                  5

1-3- فیزیولوژی پستان                                                                                     10

1-4- تاریخچه كشف هورمون پرولاكتین و شرح اعمال آن در شیردهی از دیدگاه بیولوژی سلولی 13

الف- تاریخچه كشف پرولاكتین                                                                            13

ب- مهار عمل پرولاكتین                                                                                   14

ج- محرکهای پرولاكتین                                                                                    14

د- اعمال پرولاكتین از دیدگاه بیولوژی سلولی                                                            14

هـ ارزیابی پرولاكتین                                                                                        15

و- نقش پرولاكتین در لاكتوژنز                                                                             15

1-5 شیر مادر، محتویات و فواید آن                                                                       16

الف- آغوز (کلستروم)                                                                                       16

ب- بررسی تفاوت آغوز و شیر موقتی                                                                     17

ج- محتویات و فواید شیر مادر                                                                             17

1-6- تغذیه با شیر مادر                                                                                    19

الف- ناکافی بودن شیر مادر                                                                                 20

ب- موارد قابل توجه در طی شیردهی                                                                     22

ج- جلوگیری از بارداری در زمان شیردهی                                                                24

د- از شیرگیری                                                                                              25

1-7- اثرات شیر مادر بر سیستم‌های گوناگون بدن نوزاد                                                25

الف- تأثیر شیر مادر بر استخوان سازی نوزاد                                                             25

ب- تأثیر شیر مادر بر رشد و تكامل سیستم عصبی نوزاد                                               26

ج- تأثیر شیر مادر بر سیستم ایمنی نوزاد و حمایت ایمونولوژیك غیر قابل جایگزینی آن           26

د- تأثیر شیر مادر بر تعادل وزن، قد و رشد نوزاد                                                         27

هـ تأثیر شیر مادر بر سیستم تنفسی نوزاد                                                                27

و- تأثیر شیر مادر بر سیستم قلب و عروق نوزاد در سالهای آتی زندگی                                28

ز- تأثیر شیر مادر بر سیستم گوارشی نوزاد                                                               28

ح- تأثیر شیر مادر بر سیستم شنوایی نوزاد                                                               28

ط- تأثیر شیر مادر بر كاهش میزان كم خونی نوزاد                                                      29

ی- تأثیر شیر مادر در پیشگیری از دیابت نوع 2                                                         29

ک- تأثیر تغذیه با شیر مادر بر مننژیت ناشی از هموفیلوس آنفلوآنزا                                   29

1-8- فواید شیردهی بر مادر شیرده                                                                       29

1-9- مقایسه محتوای شیر مادر با شیر گاو                                                               30

1-10- محتوای شیر خشك و مضرات آن در مقایسه با شیر مادر                                      31

1-11- خطرات شیرخشک                                                                                 34

1-12- موارد منع شیردهی                                                                                34

1-13- مادران شیرده شاغل                                                                                35

1-14- تأثیر الكل بر شیردهی                                                                             36

1-15- تأثیر سیگار بر شیردهی                                                                           38

1-16- بیماریهای پستان                                                                                    39

1-16-1- ناهنجاریهای رشد پستان                                                                        39

1-16-2- ترشّحات غیر طبیعی پستان                                                                    39

1-16-3- غدد پستان                                                                                       40

1-16-4- ترك و زخم نوك پستان، راههای پیشگیری و درمان                                        42

1-16-5- پدیده رینود                                                                                      43

1-16-6- حساسیت موضعی پستان                                                                       44

1-16-7- تورم و پرخونی پستان                                                                           45

1-16-8- التهاب پستان                                                                                    46

1-16-9- آبسه پستان                                                                                      46

1-17- شیردهی و داروها                                                                                  46

1-17-1- فاكتورهای مؤثر در ترشّح دارو و ورود آن به داخل شیر                                     47

1-17-2- مكانیزم انتقال داروها به داخل شیر                                                            48

1-17-3- دسته داروها بر حسب مضر یا بی ضرر بودن در طی شیردهی                              48

1-17-3-1- دسته داروهای بی‌ضرر در طی شیردهی                                                   48

1-17-3-2- دسته داروهایی كه در طی شیردهی كمتر ایمن هستند                                 51

1-17-3-3- دسته داروهایی كه در طی شیردهی خطرناك هستند                                   52

1-17-4- موارد قابل ذکر در مورد مصرف داروها در طی شیردهی                                     53

1-17-5- دم كرده‌های گیاهی بی‌ضرر در طی شیردهی                                                54

1-17-6- اشعه X و اسكن‌ها در طی شیردهی                                                          65

فصل دوم: محركهای شیردهی (گیاهی و شیمیایی)                                                     

2-1- گیاهان داروئی محرك شیردهی                                                                    66

2-2- قطره گیاهی شیرافزا                                                                                 81

2-2-1- مواد مؤثره گیاهان موجود در قطره شیرافزا                                                     81

2-2-2- فارماكولوژی                                                                                        82

2-3- محركهای شیمیایی: داروهای محرك شیردهی                                                    93

2-3-1- متوكلوپرامید، دارویی با عارضه جانبی شیرافزایی                                              93

فصل سوم: بررسی آماری و نتایج                                                                          

3-1- مطالب جمع‌آوری شده حاصل از نظریات 200 پزشك (متخصص زنان، اطفال و ماما)         100

3-1-1- بررسی معیارهای پزشكان در مورد سنجش كافی بودن میزان شیر مادر                     100

3-1-2- بررسی علل ناكافی بودن میزان شیر مادر                                                       100

3-1-3- موارد ذكر شده به منظور افزایش شیردهی در درجه اول                                     100

3-1-4- بررسی آمار بدست آمده از پزشكان (بر حسب درصد)                                         101

3-1-5- علل تجویز فرآورده های خوراکی متوكلوپرامید                                                 101

3-1-6- علل تجویز قطره شیر افزا                                                                         101

3-1-7- علل عدم تجویز فرآورده های خوراکی متوكلوپرامید توسط آن دسته از پزشكان كه آنرا تجویز نمی‌كنند       101

3-1-8- علل عدم تجویز قطره شیرافزا توسط آن دسته از پزشكان كه آنرا تجویز نمی‌كنند         102

3-1-9- سایر موارد دارویی تجویز شده به منظور افزایش شیر مادر                                    102

3-2- ترسیم نتایج حاصل به صورت جدول و نمودار ستونی                                            103

3-3- استفاده از روش آماری مجذور خی                                                                 104

3-4- آزمون فرض صفر و مقابل و ترسیم جدول فراوانی‌های مورد انتظار بر اساس آن               104

3-5- فرمول مجذور خی و محاسبات                                                                      105

فصل چهارم                                                                                                 

بحث و نتیجه‌گیری                                                                                          106

خلاصه انگلیسی                                                                                             108

فصل پنجم: مراجع                                                                                         

فهرست جداول

شماره جدول                                                                                     عنوان                                               صفحه

جدول 1-1-                                 مقایسه شیر انسان، شیر گاو و شیر خشك                 33

جدول 1-2-                                 داروهای بی ضرر در طی شیردهی در دوزهای معمول    55

جدول 1-3-                                 داروهای احتمالاً بی ضرر در طی شیردهی در دوزهای معمول        58

جدول 1-4-                                 داروهای بالقوه خطرناك در طی شیردهی                  61

جدول 1-5-                                 داروهایی كه اصلاً ایمن نیستند (داروهای خطرناك در طی شیردهی)         64

جدول 3-1-                                 فراوانی‌های مشاهده شده                                    103

جدول 3-2-                                 فراوانی‌های مورد انتظار                                       104

نمودار ستونی 3-1-                         فراوانی پزشكان متخصص و ماما بر حسب درصد با توجه به نوع داروی تجویز شده    103

فهرست اشكال

شماره شكل                                                             عنوان                                                        صفحه

شكل 1-1                         ساختمان پستان در زن                                              4

شكل 1-2                         مسیرهای اصلی تخلیه لنفاوی پستان                              4

شكل 1-3                         نمونه یك سلول آلوئولی غدد پستانی با سلولهای میواپی تلیال قابل انقباض   9

شكل 1-4                         ترشّح اجزای شیر توسط سلول اپی تلیوم آلوئولار و عبور داروها به داخل و خارج آن  50

شكل 2-1                         Foeniculum   vulgare                                             83

شكل 2-2                         Carum   carvi                                                       84

شكل 2-3                         Anethum   graveolens                                            85

شكل 2-4                         Trigonella   foenum-graecum                                   86

شكل 2-5                         Ocimum   basilicum                                               87

شكل 2-6                          Urtica   dioica                                                      88

شكل 2-7                         Coriandrum   sativum                                            89

شكل 2-8                         Daucus  carota                                                     90

شكل 2-9                         Linum   usitatissimum                                            91

شكل 2-10                        Cnicus   benedictus                                               92

«چكیده»

در چند دهه اخیر اطلاعات علمی گسترده‌ای در مورد تغذیه با شیر مادر منتشر شده است. تأثیر اعجاب انگیز تغذیه با شیر مادر بر سلامت مادر و كودك، رشد و بقای كودك، كاهش مرگ و میر، ارضای نیازهای عاطفی كودك، احساس امنیت او و نیز صرفه جویی اقتصادی در بعد خانواده و در بعد كشوری، سازمانهای بین‌المللی را بر آن داشته كه با مشورت و جلسه‌های متعدد و از راههای گوناگون، برای ترویج تغذیه با شیر مادر تلاش كنند. (11)

سازمان جهانی بهداشت و یونیسف، تغذیه انحصاری شیرخواران با شیر مادر را برای مدت 6 ماه توصیه می‌كنند. به این معنی كه در 6 ماه اول زندگی، نوزادان فقط از شیر مادر تغذیه شوند و حتی آب و یا مایع دیگری به آنها داده نشود. (21) اما در سراسر جهان تعداد معدودی از نوزادان برای بیش از چند هفته اول به طور انحصاری با شیر مادر تغذیه می‌شوند. (88)

در این پایان نامه، به منظور بررسی عملكرد پزشكان متخصص و ماما در مواجهه با كاهش شیر مادران تحقیق صورت گرفته است. در بررسی آماری با  200 پزشك متخصص و ماما در چهار بخش تهران و شهرستان كرج مصاحبه انجام شده است به منظور اینكه مشخص گردد که در جهت افزایش شیر مادران، كدامیك از دو داروی شیرافزا (گیاهی) و یا متوكلوپرامید (شیمیایی) را تجویز می‌كنند و علت چیست؟

بررسی نتایج حاصل از تحقیق نشان داده كه کلیّه پزشكان، در درجه اول به موارد طبیعی از جمله تغذیه كامل و كافی مادر شیرده، آرامش روحی و حمایت عاطفی او از طرف خانواده و شیردهی مكرّر نوزاد اشاره نموده اند. 66 درصد پزشكان، قطره گیاهی شیر افزا را توصیه كرده اند، 5/16 درصد نیز قرص (یا قطره) متوكلوپرامید را تجویز كرده و 5/15 درصد فقط به رعایت موارد طبیعی مذكور اشاره داشته اند و هیچ دارویی توصیه نكرده اند.

این نتایج در كل بیانگر این است كه اكثر پزشكان ترجیح می‌دهند تا حدّ ممكن داروی شیمیایی تجویز نكنند. به جهت بررسی ارتباط دیدگاه پزشكان در زمینه تجویز با تخصص آنها، از روش آماری مجذور خی استفاده شد. نتایج نشان داد كه دیدگاه پزشكان در رابطه با تجویز دارو ارتباطی با نوع تخصّص آنها ندارد و صرفنظر از اینكه متخصص اطفال یا متخصص زنان – زایمان و یا ماما باشند، از تجویز داروی شیمیایی تا آنجا كه مقدور است، خودداری می‌نمایند و جامعه متخصص كشور ما (صرفنظر از نوع تخصص) در جهت كمك به افزایش شیر مادر، همچنان گرایش بیشتری به فرآورده‌های گیاهی دارند.

«مقدمه»

كلیه سازمانهای مهم ملی و بین‌المللی بهداشت و گروههایی كه با تغذیه مادر و كودك سر و كار دارند، تغذیه با شیر مادر را برای نوزادانی كه به موقع متولد شده اند، ‌توصیه می‌كنند. دلیل این امر آن است كه شیر مادر بهترین انتخاب برای شیردهی نوزاد است و حاوی حدود 200 ماده می‌باشد كه توسط غدد شیری در پاسخ به تقاضای نوزاد و مكیدن او تولید می‌شود. (13)

در مهر ماه سال 1369 در محل سازمان ملل متحد، ترویج تغذیه با شیر مادر به عنوان یكی از اهداف مهم به تصویب رسید. سپس در مرداد ماه سال 1370 در ایتالیا برنامه‌ای تدوین گردید مبنی بر اینكه مادران شیرده باید بتوانند تا 6 ماهگی نوزاد را فقط با شیر خود و بعد به همراه تغذیه كمكی تا 2 سالگی شیر دهند. (11) در این رابطه، توصیه آكادمی كودكان امریكا این است كه نوزادان باید به مدت 4 تا 6 ماه فقط از شیر مادر تغذیه شوند. (13)

مطالعات پزشكی فراوان بر روی شیر مادر، نشان داده است كه در طی زمان شیردهی، تركیب شیر لحظه به لحظه تغییر می‌كند. این تغییر متناسب با نیاز نوزاد و به منظور تغذیه ایده‌آل او در جهت رشد و تكامل است و هرگز دو مادر، شیر با كیفیت یكسان تولید نمی‌كنند. (13)

با گذشت زمان و صنعتی شدن جوامع، تعداد قابل توجّهی از مادران، تمایلی به شیردهی ندارند، یا به دلایل مختلف از جمله اشتغال و تحصیل و در نتیجه عدم حضور در منزل به منظور شیردهی و از طرفی به دلیل مشكلات روحی و جسمی، فرزندان از نعمت شیر مادر محروم می‌شوند. (21)

آخرین آمار منتشر شده از سوی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی از كل كشور (مهر ماه سال 1379)، نشان می‌دهد كه تغذیه انحصاری با شیر مادر تا 6 ماهگی در كل كشور 1/44 درصد بوده است. همچنین این رقم در استان تهران (جدا از شهر تهران) 8/38 درصد می‌باشد. در شهر تهران نیز این بررسی، عدد 1/38 درصد را نشان می‌دهد كه متأسّفانه نتایج مذكور چه در كل كشور و چه در استان تهران و شهر تهران، رضایت بخش نیست و هنوز آگاهی مادران از ضرورت تغذیه انحصاری با شیر مادر كافی نیست. (22)

حل این مشكل نیازمند افزایش آگاهی عمومی خانواده‌ها و نیز بالا بردن دانش تخصصی پزشكان، داروسازان به عنوان مشاور پزشك و راهنمای بیمار،‌ كارشناسان تغذیه و بالاخره ماماها و فراهم آوردن شرایطی برای مادران است كه شیر كافی برای شیردهی داشته باشند و بتوانند تغذیه انحصاری كودك را ادامه دهند. به همین منظور تحقیقی صورت گرفت و 200 پزشك (76 نفر متخصص اطفال – 92 نفر متخصص زنان - زایمان و 32 نفر ماما) در سطح شهر تهران (شمال – جنوب – شرق و غرب) و كرج بزرگ ملاقات گردیدند، به منظور تعیین اینكه 1- در مواجهه با مادران شیرده با شیر كم چه پیشنهاد می‌كنند؟ 2- كدامیك از دو داروی شیرافزا (گیاهی) و متوكلوپرامید (شیمیایی) را جهت افزایش شیر مادران تجویز می‌كنند؟

البته تحقیقاتی در بعضی شهرهای ایران صورت گرفته است از جمله:

تعیین درصد شیرخواران مصرف كننده شیر خشك و عوامل مؤثر در استفاده از آن نزد شیر خواران مناطق شهری و روستایی شهرستان تاكستان از استان قزوین (سال 1377). بررسی عوامل مؤثر بر تغذیه با شیر مادر در مادران مراجعه كننده به مراكز بهداشتی – درمانی شهر تبریز (74-1373).

بررسی طول مدت شیردهی و علل قطع زودرس شیر مادر در زنان ساكن تهران (1368). نیز تحقیقی با عنوان بررسی و شناخت برخی از ویژگیهای بیوشیمیایی شیر مادران ایران و نیز بررسی وضعیت رشد و نقش تغذیه با شیر مادر در كودكان صورت گرفته است.

با بررسی كه در مورد انجمن‌های فعّال در كل كشور انجام شد، مشخص گردید كه در حال حاضر یك انجمن غیر دولتی (N.G.O) در تهران با نام انجمن حمایت از شیر مادر مشغول به كار است. البته یك انجمن به نام انجمن تنظیم خانواده نیز در تهران وجود دارد كه به صورت محدود در مورد شیر مادر برنامه دارد. در هیچ شهر دیگری در ایران، انجمن حمایت از شیر مادر تشكیل نشده است. وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی در بخش بهداشت خانواده نیز در این زمینه فعالیت دارد.