رابطه بین الگوی تکراری هندسی منبرهای چوبی با مفاهیم سمبلیک در هنر اسلامی

هنر و گرافیک
دانلود پایان نامه کارشناسی ارشد رشته هنراسلامی گرایش چوب رابطه بین الگوی تکراری هندسی منبرهای چوبی با مفاهیم سمبلیک در هنر اسلامی چکیده: جایگاه ویژه منبر به عنوان نمادی فرهنگی از هنراسلامی، در برگزاری خطبه، ضرورت پژوهشی ژرف را ایجاب می کند. بخش عمده ای از تحقیقات انجام شده در باب منبرها، پیرامون تاریخ ساخت آن است و بخش کوتاه تری به ویژگی های زیبایی شناختی و نوع مصالح به کار رفته در آن پرداخته اند. در این میان، نیاز به بررسی نقوش اسلامی به کار رفته در منبرها، که مهم ترین پیام تصویری را به مخاطب القا می کند، خود را آشکار می سازد. این پژوهش بر آن است، تا با بررسی نقوش هندسی مورد استفاده بر روی منبرهای تاریخی مساجد شاخص اصفهان، به نوعی دسته بندی و گونه شناسی نقوش به کار رفته در این منبرها دست پیدا کند و میزان در هم آمیختگی این نقوش را با مفاهیم نمادین آشکار سازد. بدین ترتیب نتایج حاصله می تواند در معرفی ارزش های نهفته این عضو مهجور مساجد، مورد استفاده واقع شود و روال بدست آمده می تواند ابزاری هدفمند برای آشنایی و دسته بندی سایر تزیینات هندسی چوبی باشد. در بدست آوردن یافته های این پژوهش، به روش تحلیلی- مقایسه ای؛ از سویی، بررسی اسناد مکتوب و تجزیه و تحلیل کمی آن‌ها صورت گرفته و از سویی دیگر، صحبت با استادکاران و برداشت های محلی(تحقیق میدانی)، نتایج تحقیق حاصل می‌شود. نکته قابل توجه این است که در کنار تحقیق کیفی میدانی و بررسی هندسی نقوش، این پژوهش به نقد و بررسی آراء صاحب نظران مختلف که در حوزه مطالعات نظری در این زمینه اظهار نظر کرده اند، می پردازد. در ضمن منظور از مساجد شاخص در این تحقیق مساجد سید، جامع عتیق، حکیم، شاه عباس وآقانور که همگی در شهر اصفهان هستند. با بررسی های انجام شده مشخص شد که در انتخاب نوع چوب، نقوش به کار رفته و قاب بندی اجزای تزئینی مشابهت های شکلی آشکاری می‌توان دید که مبین معنایی واحد(با توجه به نقش و کارکرد واحد)برای این عنصر اصلی و لاینفک مسجد است. هدف از این پایان نامه نسبت نقوش هندسی تکرار شونده منبرهای چوبی با مفاهیم نمادین در هنر اسلامی مورد بررسی قرار می گیرد. کلیدواژه ها : منبر گره چینی مسجد مفاهیم نمادین نقوش هندسی مقدمه : منبر به عنوان فضایی خاص برای تشریح مبانی دینی، جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص داده است. از آنجا که در دین اسلام تبیین مبانی دینی، بر پایه سخنرانی و ارتباط مستقیم با مردم (نماز جماعت) گذارده شده است،منبر واجد همان کارکرد اجتماعی- سیاسی است که از نقش الوهی نمادین آن جدا نیست و بررسی نقش منبر در تحقق این مهم آشکار می‌گردد. بر این اساس منبر نمادی از هنر اسلامی است. این پژوهش بر آن است تا این سمبل هنر اسلامی را بهتر شناسانده و ارزش‌های آن را آشکار کند. پرسش‌های قابل طرح در این حوزه را می‌توان بدین نحو بیان کرد: آیا بین هندسه نظری و عملی یا طرح و اجرا در نقوش گره چینی کار شده در منبرها، ارتباطی وجود دارد؟ و اینکه چگونه نقوش هندسی تکرار شونده، خود را در قالب مفاهیم نمادین ارایه می‌کنند. این پژوهش با روش بررسی تک به تک منبرها و نقوش گره چینی چوبی مورد استفاده در آن‌ها، از سویی، تلاش دارد به ارتباط بین طرح و اجرا در این نقوش دست یابد؛ همچنین در این پژوهش، منبرها و انواع نقوش گره چینی چوبی آن‌ها به نحو مقایسه‌ای بررسی و شناسایی و دسته بندی می‌شوند. از سویی دیگر، نه تنها به کاربرد دانش هندسه در طراحی و ساخت نقوش گره چینی منبرهای اسلامی پرداخته می‌شود، بلکه در هم آمیختگی این نقوش با مفاهیم نمادین آشکار می‌گردد. بر این اساس با شناسایی نقوش مورد استفاده بر روی منبر و وجوه اشتراک و افتراق آن با نمادها، روابط مغفولی از این دست در هنر اسلامی باید مورد بررسی قرار گیرد. منبر محل نشستن خطیب یا واعظ و برای بیان مسایل مذهبی است؛ این عنصر که در فرهنگ عامه از آن به نام تختی که دارای یک پله یا بیشتر باشد و بر آن خطیب یا واعظ می‌نشیند یاد شده است، نوعی صندلی است. صندلی یا همان کرسی به عنوان یک جایگاه پلكانی از قدیم در ایران معمول بوده و به مرور جایگزین تخت شده است که پس از چندی نمونه‌های چوبی آن به فرم متکامل‌تر درآمد و كم كم نام منبر، بر روی آن نهاده شد. نخستین نمونه منبر عبارت بوده است از جایگاهی که پیامبر اکرم (ص) در مسجد النبی در مدینه بر فراز آن برای مؤمنان موعظه می‌فرمودند. بر حسب بعضی از روایت‌ها این کرسی سه پله بوده که پیامبر اکرم بر سومین پله می‌نشست و پای خود را بر پله دوم می‌گذاشت (زکی 1366، 79). به عقیده بورکهارت در کتاب هنر اسلامی، دلیلی که باعث می‌شود یک مسجد، جامع باشد وجود همین منبر یا کرسی است (البته این نظریه مورد تایید همه اندیشمندان در این گستره نمی‌باشد). در سال‌های اولیه هجرت، منبرها از جمله وسایل مساجد جامعی شدند که در مراکز حکومتی ایالت‌ها بودند و حق برگزاری خطبه داشتند. در دوره‌های بعدتر منبر بخشی از وسایل هر مسجد شد، حتی مساجدی که مراسم نماز جمعه در آن برگزار نمی‌شد (پروچاسکا 1373، 36). منبر در مساجد جمعه سکویی است که از آن برای ایراد خطابه و اجرای مراسم ظهر جمعه استفاده می‌کنند. شکل منبر بدون در نظر گرفتن تزیینات و جزییات و مانند موقعیت آن در کنار محراب (همیشه سمت راست محراب)، از گذشته تاکنون تغییر اندکی کرده است (همان،37). منبر از یک پلکان و در بعضی موارد یک در برای محافظت از جان خطیب، با نشیمنی کوچک و گاهی یک آسمانه یا سقف کوچک در بالای آن شکل گرفته است. عنصر سقف در منبرهای کشورهای اسلامی دیگر مانند مصر و آفریقا بیشتر دیده می‌شود. پلکان در سمت نمازگزاران قرار دارد و مؤذن همیشه روی پله قرار می‌گیرد. بررسی گونه‌های منبرها نشانگر وجود عناصر مختلف از جمله سقف و گنبد بر روی آن، پایه، تارمی یا نرده، در و تزیینات آن، نشیمن و تزیینات دسته‌هایش است. منبرهای کشورهای اسلامی از تنوع زیادی برخوردارند، در عین حال که نقوش گوناگونی اعم از شكسته و گردان در آن‌ها بكار رفته است. این نقوش بیشتر تحت نام گره چینی چوبی مشهور هستند. اشکالی که در ترکیبات هندسی اسلامی در گره چینی به کار می‌رود هنر خاص ایرانیان است و اگرچه در برخی دیگر از کشورهای اسلامی نیز نمونه‌های فراوان از هنر گره چینی دیده می‌شود ولی تمام آن‌ها ریشه در هنر گره چینی ایران داشته و دارند (زمرشیدی 1374، 68) و یا به تعبیری در هنر ایرانی هویت متمایز یافته‌اند. نقوش شکسته در این پژوهش، نقوشی است که هندسی و تحت زوایا و قواعد خاصی ترسیم می‌شوند و بیشتر به نام گره یا گره چینی خوانده می‌شوند. گره چینی چوب از هنرهای ظریفی است که از زمان‌های بسیار کهن، در ایران رایج بوده و بر اساس شواهد و آثار موجود پیشینه این هنر در معماری ایران به دوران بسیار کهن باز می‌گردد. صنعت گره سازی به ترکیب حاصل از لقط ها (واحد کار گره سازی)، همان نقوشی که ابتدا به صورت دو بعدی و هندسی بر روی کاغذ ترسیم می‌شود. به واسطه آلات(واسطه) گفته می‌شود. گره از دو عنصر ساخته شده که به نام آلت و لقط مشهورند(آذرمهر.81.1374). لفظ آلت به معنی وسیله یا واسطه می‌باشد و باعث می‌شود گره‌ها دارای استحکام و ایستایی و در جای خود ثابت باشند. آلت به دو نوع آلت اصلی و آلت تبعی تقسیم می‌شود. آلت اصلی که در اصطلاح نجارها کلاف نیز گفته می‌شود، معمولاً به صورت چندضلعی است اما به شکل منحنی هم استفاده می‌شود. همچنین آلت اصلی هم خارج از گره و هم داخل گره به کار برده می‌شود. آلات تبعی می‌توانند صغیر یا کبیر باشند. آلت کبیر در اصطلاح گره چینان به استخوان بندی هم معروف است و بیشتر تیره گفته می‌شود. این آلت‌ها به صورت عمود بر هم(صلیبی شکل)، شعاعی و گاه به صورت اسلیمی بری، پارچه بری و گره سازی بر پایه شکل‌های گیاهی و منحنی، به صورت قطاعی از دایره و با انحناهای مختلف و در میان آلات اصلی ساخته می‌شوند(همان). آلات صغیر به آلت‌هایی گفته می‌شود که برای تشکیل لقط ها مورد نیاز هستند و جهت اتصال لقط ها به یکدیگر به کار می‌رود. آلت صغیر بیشتر نقش پیوند دادن لقط ها را دارد در حالیکه به عنوان پایه طرح گره چینی است و عامل ایستایی و ثبات کل گره است. لقط دومین عنصر تشکیل دهنده گره و در عربی به معنای تکه‌ای از یک چیز است. لقط به نوعی واحد کار گره سازی محسوب می‌شود. از ترکیب لقاط با هم و با آلات اصلی و تبعی است که نقش گره به وجود می آید. لقط به دو شکل و روش توپر و توخالی اجرا می‌شود. اسامی لقط ها در گذر زمان از عوامل و عناصر بسیاری مانند شکل‌های هندسی، اسامی گیاهان و حیوانات، خورشید و ستارگان و اشیای مختلف الهام گرفته است. برای مثال لقاط شش از شش ضلعی، مورد از گیاهی به همین نام، خرچنگی از خرچنگ، شمسه از خورشید و سرمه دان از سرمه دان؛ گرفته شده‌اند. گره بر هفت نوع است: 1-گره تند، 2-گره کند، 3-گره شل، 4-گره تند و شل، 5-گره کند و شل، 6-گره پیلی و 7-گره درودگری که هرکدام از آن‌ها طرح و زمینه‌های بسیار دارد. اسامی آلت‌ها به صورت زیر است: آلات گره تند: 1-شش بند 2-پنج تند 3-ترنج تند 4-ترقه 5-دانه بلوطی 6-شمسه تند ده 7-پابزی 8-شش منتظم 9-ماکو 10-شش طبل 11-برگ چناری 12-طبل تند 13-شمسه ته بریده 14-چهارلنگه. آلات گره کند: 1-پنج کند 2-طبل کند 3-شمسه کند ده 4-سرمه دان 5-ترنجی کند. آلات گره شل: 1-شش شل 2-پنج شل 3-گیوه 4-سکرو 5-ترنجی شل 6-چهارلنگه شل 7-شمسه. آلت واسطه شش دواتی، رابط و پیوند دهنده گره‌های تند و کند با شل و آلت واسطه موریانه نیز رابط گره‌های تند و کند است(حلی.65.1362). ارزیابی تفاوت اساسی بین آثار مذهبی و غیرمذهبی امری دشوار است. زیرا اشیاء مخصوصی را نمی‌توان یافت که کاربرد انحصاری داشته باشند، بجز منبر که فقط در مساجد به کار گرفته می‌شد و در زمان بنی‌امیه متداول شده است (دوری1368، 32). با توجه به کمبود منابع تحقیقی درباره منبرها، پرداختن به مباحث در این حوزه، خصوصاً منبرهای موجود در اصفهان، ضرورت ویژه‌ای می‌یابد. اشاراتی که در خلال کتاب‌های هنر اسلامی و صنایع دستی به منبرها شده بیشتر کلی بوده و این جزء لاینفک مسجدها و همین‌طور نقوش بکار رفته بر آن، مورد بی مهری واقع شده است. در برخی از کتاب‌هایی که به مساجد و تزیینات بکار رفته در اجزای آن پرداخته شده، یک توصیف کلی از تاریخچه، مصالح به کار رفته و مسائل زیباشناختی منبرها وجود دارد که مسلماً نمی‌تواند گویای قابلیت‌ها و ظرافت‌های آن باشد. بر این اساس، در این پژوهش، برای اولین بار منبرها و نقوش آن‌ها، با دیدی موشکافانه هندسی و به نحو مقایسه‌ای مورد بررسی و مطالعه قرارگرفته‌اند. در این تحقیق نخست اطلاعات اولیه برای تحلیل منبرها با عکاسی و برداشت از مساجد مختلف موجود در اصفهان به دست آمده و سپس بررسی منبرها به لحاظ ساخت مایه و عناصر الزامی آن(مانند پله، جناحین، نشیمن، دسته صندلی و ..) انجام می‌شود. در مرحله بعد پیشینه مساجد و همین‌طور منبرهایی که در حال حاضر در این مساجد قرار دارند مورد بررسی کتابخانه‌ای قرار گرفته است. در گام بعدی، با استفاده از روش تحلیل جزء به جزء، نقوش کار شده بر روی قسمت‌های مختلف منبرها با یکدیگر مقایسه و در نهایت با استفاده از نتایج به دست آمده در طول تحقیق، داده‌ها(حاوی تمام مشخصات منبرهای مورد بحث) دسته بندی می‌شود. فهرست مطالب فصل اول: کلیات تحقیق 1-1- مقدمه 7 1-2- بیان مسئله پژوهش (تعریف موضوع پژوهش) 10 1-3- اهمیت و ضرورت موضوع پژوهش 11 1-4- اهداف پژوهش 11 1-5- چارچوب نظری پژوهش 11 1-6- روش پژوهش 12 1-7- قلمرو مکانی پژوهش (جامعه آماری) 12 1-8- قلمرو زمانی پژوهش 12 1-9- روش نمونه گیری و تعیین حجم نمونه 13 1-10- ابزارهای گردآوری داده ها 13 1-11- روش تجزیه و تحلیل داده ها 13 1-12- محدودیت های پژوهش 13 1-13- سوالات پژوهش 14 1-14-شرح واژه ها و اصطلاحات به کار رفته در پژوهش 14 فصل دوم: نقوش هندسی و گره چینی 2-1- واژه ها و تعریف 16 2-2- تیپولوژی و مورفولوژی نقش های هندسی 23 2-2-1- گره : توپر - توخالی (پوک) – دستگردان – منظم – تند – کند 23 2-2-2- نام گذاری و ترسیم آلات و لقاط از دیدگاه اساتید گره سازی 24 2-2-3- طریقه ترسیم گره‌ها از نظر اساتید گره سازی 32 2-3- تحزیه و بررسی نقوش و گره های منبرهای مورد مطالعه 36 2-3-1- نقوش گره چینی بر روی بدنه و جناحین منبرها 37 2-3-2- نقوش گره چینی بر روی پله های منبرها 38 2-3-3- نقوش گره چینی بر روی نشیمن منبرها 40 2-3-4- نقوش گره چینی بر روی قسمت های دیگر منبرها 41 فصل سوم: مفاهیم نمادین در نقوش هندسی 3-1- تشخیص و تعیین نقوش 45 3-2- ارائه چند نظر درباره این نقوش 49 3-3- تحلیل این نظرها 52 فصل چهارم: منبرها 4-1- تاریخچه و واژه شناسی منبرها 59 4-2- گونه شناسی منبرها 65 4-2-1- تاریحچه مساجد مورد مطالعه 65 4-2-2- بررسی منبرها از نظر ساختمایه – نوع نقوش به کار رفته – 67 زوایا، ابعاد و اندازه ها 4-2-3- ساخت منبرها از نظر ابزار کار - نوع چوب – نوع اتصالات 73 4-3- تزئینات منبرها 82 4-3-1- حکاکی یا منبت 82 4-3-2- معرق 86 4-3-3- گره 87 فصل پنجم: نتیجه گیری نتیجه گیری 90 فهرست جدول ها جدول (2-1) آلت های گره تند ، کند ، شل 20 جدول (2-2) نام گذاری آلات توسط غیاث الدین جمشید کاشانی 25 جدول (2-3) تفاوت نام گذاری آلات نزد زمرشیدی و ماهرالنقش 27 جدول (4-1) مقایسه منبرها از نظر نوع چوب و نوع نقوش و تزئینات 68 جدول (4-2) مقایسه ابعاد و اندازه های منبرها 70 جدول (4-3) مقایسه منبرها و نوع تزئینات قسمت های مختلف آنها 72 جدول (4-4) انواع اتصالات گوشه ای 79 جدول (5-1) مقایسه نقوش بدنه منبرها 92 جدول (5-2) مقایسه نقوش پله های منبرها 93 جدول (5-3) مقایسه نقوش نشیمن منبرها 95 جدول (5-4) مقایسه مشخصات کلی منبرها 98 فهرست شکل‌ها شکل (2-1) آلات شل ، کند ، تند 23 شکل (2-2) گره ده تند 32 شکل (2-3) روش ترسیم گره ده تند از نظر زمرشیدی 34 شکل (2-4) روش ترسیم گره ده تند از نظر شعرباف 35 شکل (2-5) طریقه ترسیم گره ده تند از نظر فرشته نژاد 35 شکل (2-6) طریقه ترسیم گره از نظر لرزاده 36 شکل (2-7) طرح گره هشت مربع و سرمه دان 37 شکل (2-8) طرح گره هشت و ماکو (یا زهره) 37 شکل (2-9) طرح دو نوع گره ده تند 37 شکل (2-10) طرح گره طبل اندر طبل 38 شکل (2-11) طرح گره کند طبل قناس 38 شکل (2-12) طرح گره هشت و چهارلنگه 38 شکل (2-13) طرح گره شش 39 شکل (2-14) طرح گره ده تند 39 شکل (2-15) طرح گره کند طبل قناس 39 شکل (2-16) طرح گره در پله های منبر مسجد حکیم 40 شکل (2-17) طرح گره ده تند در نشیمن منبرهای مساجد حکیم 40 آقانور ، جامع عتیق و سید شکل (2-18) طرح گره تند ده در منبر مسجد جامع عتیق 41 (به صورت نقاشی) شکل (2-19) طرح گره کند طبل قناس 41 شکل (4-2) شکل خلاصه شده منبرها 69 شکل (4-3) مقایسه ابعاد و اندازه های منبرها 70 شکل (4-4) اتصال قلم بر 76 شکل (4-5) اتصال قلم بُر با میخ 76 شکل (4-6) اتصال قلم بُر با برش 76 شکل (4-7) اتصال قلم بُر با برش کج 76 شکل (4-8) اتصال نیم آ نیم یا نیم نیم 76 شکل (4-9) اتصال نیم آ نیم یا نیم نیم با میخ 77 شکل (4-10) اتصال نیم آ نیم یا نیم نیم با برش کج 77 شکل (4-11) اتصال نیم آ نیم یا نیم نیم با برش کج 77 شکل (4-12) اتصال فاق و زبانه ساده(یا کام و زبانه) 77 شکل (4-13) اتصال فاق و زبانه ساده با برش کج 77 شکل (4-14) اتصال دو فاق و دو زبانه ساده 78 شکل (4-15) اتصال دو فاق و دو زبانه ساده 78 شکل (4-16) اتصال دم چلچله ای دو طرفه 78 شکل (4-17) اتصال دم چلچله ای یا طرح 78 شکل (4-18) اتصال نیم و نیم با زبانه 78 شکل (4-19) اتصال نیم و نیم با گوه چوبی 78 شکل (4-20) اتصال درز ساده 79 شکل (4-21) اتصال درز ساده با میخ چوبی 79 شکل (4-22) اتصال درز ساده شومی 79 شکل (4-23) اتصال نیم و نیم 79 شکل (4-24) اتصال قلیف 79 فهرست عکسها عکس (2-1) گره چینی با شیشه 18 عکس (2-2) گره چینی پوک و گره چینی تو پر یا منبت 19 عکس (2-3) اتصالات در گره چینی 21 عکس (2-4) منبر مساجد حکیم و جامع عتیق 37 عکس (2-5) دو منبر مسجد جامع عتیق 37 عکس (2-6) منبر مساجد سید و آقانور 37 عکس (2-7) گره طبل اندر طبل 38 عکس (2-8) گره کند طبل قناس 38 عکس (2-9) گره هشت و چهارلنگه 38 عکس (2-10) گره شش 39 عکس (2-11) پله در منبر مساجد سید ، جامع عتیق ، حکیم 39 عکس (2-12) پله در منبر مساجد سید و حکیم 39 عکس (2-13) پله در منبر مسجد حکیم 40 عکس (2-14) نشیمن در منبر مساجد حکیم ، آقانور ، جامع عتیق و سید 40 عکس (2-15) نقاشی گره ده تند در نشیمن منبر مسجد جامع عتیق 41 عکس (2-16) نشیمن در منبرهای مساجد حکیم و جامع عتیق 41 عکس (2-17) تزئین خوشنویسی و گره روی دسته صندلی در منبر مسجد حکیم 42 عکس (2-18) تزئینات قطاربندی و گره چینی بر روی دسته صندلی 42 در منبر مسجد جامع عکس (2-19) نرده یا طارمی در منبر دوم و اول مسجد جامع عتیق و حکیم 43 عکس (4-1) تصویر کامل محراب اولجایتو در شمسه مرکزی منبر مسجد جامع عتیق 66 عکس (4-2) منبت کاری نقوش گردان لقاط منبر مسجد جامع عتیق 66 عکس (4-3) منبرهای مساجد جامع عتیق ، حکیم ، شاه عباس ، آقانور و سید 71 عکس (4-4) منبت رولیف 88 عکس (4-5) منبت با رولیف 88 عکس (4-6) منبت اورولیف 88