ارزیابی عملکرد شرکت ها بر اساس الگوریتم درخت تصمیم

چک‍یده
تعیین عملکرد واحد تجاری با استفاده از تعداد محدودی از نسبت های مالی یک مسئله جالب و چالش برانگیز برای اکثر محققان بوده است. تشخیص فاکتورهایی که می تواند به درستی عملکرد واحد تجاری را پیش بینی کند برای هر تصمیم‌گیرنده بسیار جالب است. در سال های اخیر برای شناسایی چنیین فاکتور هایی، بیشتر از تحلیل‌های سنتی استفاده شده است.

هدف این پژوهش بررسی ارتباط بالقوه میان عملکرد واحد تجاری و نسبت‌های مالی بااستفاده از الگوریتم درخت تصمیم به عنوان روشی جایگزین است.

جامعه آماري پژوهش حاضر، شامل نمونه‌ای از 110 شرکت حاضر در بورس اوراق بهادار تهران به صورت شرکت-سال طی دوره زمانی 1380-1390 می باشد. در این راستا متغیر های وابسته بازده دارایی و بازده حقوق صاحبان سهام و متغیرهای مستقل نسبت‌های مالی درنظر گرفته شده است. برای تجزیه و تحلیل داده ها ابتدا تحلیل عاملی انجام شده است، سپس الگوریتم درخت تصمیم برای کل شرکت های نمونه و سپس برای هریک از صنایع منتخب به تفکیک اجرا شده است. نتایج تحلیل نشان داد که مهم‌ترین نسبت های مالی به ترتیب نسبت سود قبل از مالیات به حقوق صاحبان سهام، حاشیه سود خالص و سود هر سهم هستند و صنعت تاثیر چندانی بر نتایج نداشت.

کلید واژه ها: ارزیابی عملکرد، شاخص های شرکتی، الگوریتم درخت تصمیم، بازده دارایی، بازده حقوق صاحبان سهام.

مساله پژوهش
مباحث ارزیابی عملکرد را می‌توان از زوایای متفاوتی مورد بررسی قرار داد. دو دیدگاه اساسی سنتی و نو در این باره وجود دارد. دیدگاه سنتی، قضاوت و یادآوری عملکرد و کنترل ارزیابی شونده را هدف قرار داده و سبک دستوری دارد. این دیدگاه صرفاً معطوف به عملکرد دوره زمانی گذشته است و با مقتضیات گذشته نیز شکل گرفته است. دیدگاه نو، آموزش، رشد و توسعه ظرفیت‌های ارزیابی شونده، بهبود و بهسازی افراد و شرکت و عملکرد آن، ارائه خدمات مشاوره‌ای و مشارکت عمومی ذینفعان، ایجاد انگیزش و مسئولیت‌پذیری برای بهبود کیفیت و بهینه‌سازی فعالیت‌ها و عملیات را هدف قرار داده و مبنای آن را شناسایی نقاط ضعف و قوت و تعالی شرکتی تشکیل می‌دهد. خاستگاه این دیدگاه مقتضیات معاصر بوده و با ارزیابی سیستمی عملکرد با استفاده از تکنیک‌ها و روش‌های مدرن، توسعه پیدا می‌کند. حوزه تحت پوشش اندازه‌گیری عملکرد می‌تواند سطح کلان یک شرکت، یک واحد، یک فرایند و کارکنان باشد.

در الگوهای نوین ارزیابی عملکرد، مدل های کمی مثل معیار بهره‌وری با رویکرد ارزش افزوده، معیار کارآمدی با رویکرد اثربخشی و کارآیی و معیار سودآوری با رویکرد حسابرسی عملکرد؛ و مدل های کیفی، مثل معیار توصیفی و ارزشی با رویکرد تعهد شرکتی و اخلاق شرکتی و چند معیار دیگر بکار گرفته شده است. دست کم هفت مقیاس برای ارزیابی عملکرد یک شرکت وجود دارد که الزاماً متمایز از یکدیگر نیستند. این مقیاس‌ها عبارتند از: اثربخشی، کارایی، سود و سودآوری، بهره و بهره‌وری، کیفیت زندگی شغلی، خلاقیت و نوآوری و کیفیت(تولایی، 1386). تداوم فعالیت یک شرکت یکی از معیارهای رتبه بندی و از مفروضات بنیادی حسابداری است که بر اساس آن تمامی واحدهای اقتصادی، برای مدت نامحدودی به فعالیت خود در عرصه‌ی تجارت و خدمات یک جامعه، به تکاپو می‌پردازند. حال این شرکت‌ها درجات متفاوتی از نظر میزان کسب سود و امکان فعالیت مداوم دارا می‌باشند که از منظر افراد ذینفع، قدرت شرکت برای تداوم فعالیت، با پیش بینی ورشکستگی همبستگی متناسبی دارد و لذا برای تصمیم گیری‌های خود نیازمند ارزیابی عملکرد شرکت جهت اخذ تصمیم های مناسب می‌باشد. نگرانی‌های منطقي سرمايه گذاران از بازگشت اصل و سود سرمایه‌شان موجب تقاضاي آن‌ها براي ارائه ابزارهاي بهتري جهت ارزيابي ميزان توانايي شرکت‌ها در تداوم فعالیتشان شده است.

در این بین پیشگامان حسابداري و پژوهشگران مالي جهت پاسخ به این تقاضا سعي در ارايه مدل‌هایی دارند كه از تركيب اين نسبت‌های مالي حاصل شده و قادر است عملكرد و توانايي پرداخت سود و تداوم فعاليت شرکت‌ها را مؤثرتر اندازه گيري كند(عبداللهیان، 1392). تهيه صورت‌هاي مالي، يکي از متداول‌ترين روش‌هاي تجزيه و تحليل اطلاعات مالي است. هر گروه از استفاده‌کنندگان صورت‌هاي مالي، موفقيت يک فعاليت در بورس را از دیدگاه خود بررسی می‌کند. يکي از معيارهاي ارزيابي موفقيت يک صنعت يا فعاليت، نسبت‌هاي مالي است. اين نسبت‌ها، در حقيقت، چکيده گزارش‌هاي مالي شرکت‌ها هستند که اطلاعات زيادي را درباره وضعيت دروني شرکت‌ها ارائه مي‌دهند. نسبت‌هاي مالي، شاخص‌هاي خوبي براي سنجش عملکرد و موقعيت مالي بنگا‌ه‌ها هستند. اين نسبت‌ها را مي‌توان بر طبق اطلاعاتي که ارائه مي‌کنند، طبقه‌بندي نمود. طبقه‌بنديهاي مختلفي از نسبت‌هاي مالي وجود دارد(تقی زاده،1390).

در کل کتاب های مالی و حسابداری، نسبت های مالی را به گروه های نقدینگی، سودآوری، توانایی پرداخت بدهی های بلندمدت و بهره وری دارایی یا نسبت های دوره گردش طبقه بندی می کنند. نسبت های نقدینگی، توانایی شرکت را برای پرداخت بدهی کوتاه مدت ارزیابی می کند درحالی که نسبت های پرداخت بدهی بلندمدت میزان ریسک و مخاطره سرمایه گذاری در واحد تجاری برای بستانکاران را بیان می کند. نسبت های سود آوری، توانایی ایجاد سود شرکت را بر پایه فروش، حقوق صاحبان سهام و دارایی ها آزمون می کنند. نسبت های بهره وری دارایی یا دوره گردش ارزیابی می کند که شرکت، چگونه با موفقیت از طریق بکارگیری دارایی، وصول حساب دریافتنی و فروش موجودی هایش، ایجاد درآمد می‌کند. مهمترين هدف نسبت‌ها در تجزيه و تحليل‌ها، تسهيل و تفسير گزارش‌هاي مالي است که با کاهش اعداد زياد موجود در گزارش‌هاي مالي و تبدیل آنها به نسبت‌هاي مالي محدود انجام مي‌گيرد. برای ارزيابي عملکرد مالي شرکت‌هاي مختلف بايد معيارهاي ارزيابي ـ که معمولا مالي هستندـ را در اختيار داشته باشيم. نسبت‌هاي مالي معمولاً از ترازنامه، صورت سود و زيان، و صورت جريان نقدي به‌دست مي‌آيند. با اين حال، برخي نسبت‌هاي مالي، داراي ساختار و الگوي يکسان مي‌باشند.

براي اجتناب از ارزيابي مکرر نسبت‌هاي مالي مشابه، آنها را در دسته‌هايي خوشه‌بندي می‌کنند. در این بین بحث تبیین قدرت تداوم فعالیت و تعیین توانمندی در سودآوری و ایفای تعهدات یک شرکت همواره از اهمیت ویژه ای برخوردار است لذا برای استفاده کنندگان از اطلاعات، سرمایه گذاران و اعتبار‌دهندگان داشتن ابزار مناسب برای پی بردن به میزان این توانایی در تداوم فعالیت بنگاه های اقتصادی بسیار با اهمیت است. در مطالعات اولیه، محققان روش های آماری را به کار می برند که برای فرضیات خطی و نرمالیزه غیر‌واقعی مهیا باشد. برای مثال آلتمن (1968) تحلیل مبین چندگانه به کار برد که داده ها را برای اجرای کوواریانس هم‌ارز و نرمالیزه و استقلال شرایط متغیرها فراهم می کند.

برتری روش های درخت تصمیم ( تکنیک های داده کاوی رایج) این است که از این فرضیات محدود آزاد است. علاوه بر آن درخت تصمیم می تواند به آسانی با صفحات گرافیکی، قابل درک شود بطوری که برای مدیران شفاف و قابل استنباط باشد(درسان دیلن و همکاران،2013). بنابراین وجود ارتباط میان شاخص های شرکتی و شاخص های ارزیابی عملکرد شرکت تایید شده است و مطالعات اساسی تنها از جهت بسط و استفاده از متغیرهای متفاوت (نسبت های مالی) و یا کاربرد تکنیک های تحلیل با بقیه مطالعات متفاوت است ولی علیرغم اهمیت این ارتباط از روش های جدید برای توصیف آن استفاده نشده است. با عنایت به مراتب فوق مساله اصلی تحقیق حاضر که محقق به دنبال آن است به شرح زیر قابل تبیین است:

بر مبنای الگوریتم درخت تصمیم کدامیک از شاخص های شرکتی، تصویر مناسبی از عملکرد را ارائه می کنند؟

فهرست مطالب

فصل اول: کلیات پژوهش
1-1-مقدمه 2
1-2-مساله پژوهش 3
1-3-اهدف پژوهش 5
1-4-سوال های پژوهش 5
1-5-متغيرهاي پژوهش 6
1-5-1-متغیرهای مستقل 6
1-5-2- متغيرهاي وابسته 9
1-6- روش پژوهش 9
1-7- جامعه آماری 9
1-8- محدوده زماني 10
1-9- روش گردآوري داده‌ها 10
1-10- روش هاي آماري مورد استفاده در پژوهش 10
1-11- واژه‌هاي كليدي 10
1-12- ساختار پژوهش 11

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه پژوهش
2-1- مقدمه 13
2-2- ديدگاه هاي مختلف ارزیابی عملکرد واحد تجاری 13
2-2-1- روش هایی که در آن از اطلاعات حسابداری استفاده می شود. 14
2-2-2- روش هایی که در آن از اطلاعات حسابداری و بازار استفاده می شود. 15
2-2-3- روش هایی که در آن از داده های مدیریت مالی استفاده می شود. 18
2-2-4- روش هایی که در آن از اطلاعات حسابداری و معیار های اقتصادی استفاده می شود. 19
2-3- نسبت های مالی 21
2-3-1- معیارهای خوشه سودآوری: 22
2-3-2- معیارهای فعالیت: 24
2-3-3- معیارهای ساختار دارایی: 26
2-3-4- معیارهای اهرم مالی: 26
2-3-5- معیارهای نقدینگی: 28
2-3-6- معیارهای خوشه رشد: 29
2-3-7- معیارهای خوشه بازار: 29
2-4- داده کاوی 30
2-4-1- مفاهیم اساسی در داده کاوی 31
2-4-2- تکنیک هاي داده کاوي 32
2-5- پيشينه پژوهش 41
2-5-1- پژوهش‌هاي خارجي 41
2-5-2- پژوهش‌هاي داخلي 49
2-6- خلاصه فصل 52

فصل سوم: روش پژوهش و آزمون فرضیه ها
3-1- مقدمه 54
3-2- روش انجام پژوهش 54
3-2-1- تهيه اطلاعات در دو سطح صنعت و کل بورس 55
3-2-2- انجام محاسبات نسبت های مالی و عملکرد شرکت در دو سطح صنعت و کل بورس 56
3-2-3- تحلیل عاملی اکتشافی در دو سطح صنعت و کل بورس 56
3-2-4- اجرای مدل های درخت تصمیم در دو سطح صنعت و کل بورس 64
3-2-5- ترکیب نتایج مدل های الگوریتم درخت تصمیم با کمک تحلیل حساسیت 68
3-3- سوالات پژوهش 68
3-4- تعريف متغيرها 68
3-4-1- متغيرهاي مستقل 69
3-4-2- متغيرهاي وابسته 75
3-5- جامعه پژوهش، روش نمونه‌گيري و محدوده زماني 75
3-5-1- صنايع منتخب 76
3-6- روش های آماري مورد استفاده در پژوهش 76
3-7- خلاصه فصل 77

فصل چهارم: يافته‌ها و تجزيه و تحليل آن ها
4-1- مقدمه 79
4-2- آزمون سوال‌ها 79
4-2-1- تجزيه و تحليل سوال اول- بررسی بورس اوراق بهادار تهران 79
4-2-2- تجزيه و تحليل سوال دوم- بررسی صنایع مختلف 94

فصل پنجم: نتيجه‌گيري و پيشنهادها
5-1- مقدمه 141
5-2- مروري بر نتايج پژوهش 141
5-2-1- تعيين شاخص های شرکتی موثر بر ارزیابی عملکردشرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار 141
5-2-2- بررسی اثر نوع صنعت برتعيين شاخص های شرکتی موثر بر ارزیابی عملکردشرکت ها 142
5-3- پيشنهادهاي كاربردي پژوهش 144
5-4- پيشنهادهايي براي پژوهش‌هاي آتي 144
5-5- خلاصه فصل 144

فهرست منابع 146
منابع فارسي 146
منابع لاتین 148

فهرست جدول ها
جدول3-1: جدول نمونه گیری غربالی (حذفی) 76
جدول 3-2: جدول صنایع مورد بررسی پژوهش 76
جدول 4-1: آمار توصيفي کل بورس اوراق بهادار 80
جدول 4-2:تست بارتلت و KMO برای کل بورس اوراق بهادار 81
جدول 4-3: کل واریانس توصیف شده برای کل بورس اوراق بهادار 82
جدول 4-4: ماتریس عوامل چرخش یافته برای کل بورس اوراق بهادار 83
جدول 4-5: میزان اهمیت هریک از متغیرهای مستقل در کل بورس 91
جدول 4-6: ماتریس اختلال(انطباق) مدل های درخت تصمیم 92
جدول 4-7: ارزیابی عملکرد مدل های درخت تصمیم 92
جدول 4-8: میزان اهمیت هریک از نسبت های مالی در تحلیل حساسیت 94
جدول 4-9: صنایع منتخب جهت تحلیل های این پژوهش 95
جدول 4-10: آمار توصیفی صنعت مواد و محصولات دارويي 95
جدول 4-11: تست بارتلت و KMO برای صنعت مواد و محصولات دارویی 96
جدول 4-12: کل واریانس توصیف شده برای صنعت مواد و محصولات دارویی 97
جدول 4-13: ماتریس عوامل چرخش یافته برای صنعت مواد و محصولات دارویی 98
جدول 4-14: میزان اهمیت هر یک از نسبت های مالی در صنعت دارویی 101
جدول 4-15: ماتریس اختلال(انطباق) مدل های درخت تصمیم 101
جدول 4-16: ارزیابی عملکرد مدل های درخت تصمیم 102
جدول 4-17: میزان اهمیت هریک از نسبت های مالی در تحلیل حساسیت 103
جدول 4-18: آمار توصیفی صنعت خودرو و ساخت قطعات 104
جدول 4-19: تست بارتلت و KMO برای صنعت خودرو 105
جدول 4-20: کل واریانس توصیف شده برای در صنعت خودرو 106
جدول 4-21: ماتریس عوامل چرخش یافته برای صنعت خودرو 107
جدول 4-22: میزان اهمیت هر یک از نسبت های مالی در صنعت خودرو و ساخت قطعات 110
جدول 4-23: ماتریس اختلال(انطباق) مدل های درخت تصمیم 110
جدول 4-24: ارزیابی عملکرد مدل های درخت تصمیم 111
جدول 4-25: میزان اهمیت هریک از نسبت های مالی در تحلیل حساسیت 112
جدول 4-26: آمار توصیفی صنعت فلزات اساسی 113
جدول 4-27: تست بارتلت و KMO برای صنعت فلزات اساسی 114
جدول 4-28: کل واریانس توصیف شده برای صنعت فلزات اساسی 115
جدول 4-29: ماتریس عوامل چرخش یافته برای فلزات اساسی 116
جدول 4-30: میزان اهمیت هر یک از نسبت های مالی در صنعت فلزات اساسي 118
جدول 4-31: ماتریس اختلال(انطباق) مدل های درخت تصمیم 119
جدول 4-32: ارزیابی عملکرد مدل های درخت تصمیم 119
جدول 4-33: میزان اهمیت هریک از نسبت های مالی در تحلیل حساسیت 121
جدول 4-34: آمار توصیفی صنعت محصولات غذايي و آشاميدني به جز قند و شكر 122
جدول 4-35: تست بارتلت و KMO برای صنعت محصولات غذایی 123
جدول 4-36: کل واریانس توصیف شده برای صنعت محصولات غذایی 124
جدول 4-37: ماتریس عوامل چرخش یافته برای صنعت محصولات غذایی 125
جدول 4-38: میزان اهمیت هر یک از نسبت های مالی در صنعت محصولات غذايي و آشاميدني به جز قند و شكر 128
جدول 4-39: ماتریس اختلال(انطباق) مدل های درخت تصمیم 128
جدول 4-40: ارزیابی عملکرد مدل های درخت تصمیم 128
جدول 4-41: میزان اهمیت هریک از نسبت های مالی در تحلیل حساسیت 130
جدول 4-42: امار توصیفی صنعت سيمان، آهك و گچ 131
جدول 4-43: تست بارتلت و KMO برای صنعت سيمان، آهك و گچ 132
جدول 4-44: کل واریانس توصیف شده برای صنعت سيمان، آهك و گچ 132
جدول 4-45 ماتریس عوامل چرخش یافته برای صنعت سيمان، آهك و گچ 134
جدول 4-46: میزان اهمیت هر یک از نسبت های مالی در صنعت سيمان، آهك و گچ 136
جدول 4-47: ماتریس اختلال(انطباق) مدل های درخت تصمیم 137
جدول 4-48: ارزیابی عملکرد مدل های درخت تصمیم 137
جدول 4-49: میزان اهمیت هریک از نسبت های مالی در تحلیل حساسیت 138
جدول 5-1: خلاصه نتایج 143

فهرست شکل ها
شکل 2-1 مراحل داده کاوی..31
شکل 2-2 تحلیل عاملی تاييدی..36
شکل 2-3 تحلیل عاملی اکتشافی..38
شکل 3-1 مراحل انجام پژوهش..55
شکل 4-1: مدل پیاده سازی الگوریتم در نرم افزار clementine86
شکل 4-2: نمودار درخت CHAID87
شکل 4-3 نمودار درخت C&RT.88
شکل 4-4 نمودار درخت QUEST.89
شکل 4-5 نمودار درخت C5.0.90
شکل 4-6 نمودار سود بورس..93
شکل 4-7 نمودار سود صنعت مواد و محصولات دارويي.102
شکل 4-8 نمودار سود صنعت خودرو و ساخت قطعات..111
شکل 4-9 نمودار سود صنعت فلزات اساسی..120
شکل 4-10 نمودار سود صنعت محصولات غذايي و آشاميدنی به جز قند و شکر.129
شکل 4-11 نمودار سود صنعت سيمان، آهک و گچ.138