نقوش و معماری مساجد قدیمی ایران و مقایسه آنها با هم

معماری
دانلود پایان نامه رشته معماری نقوش و معماری مساجد قدیمی ایران و مقایسه آنها با هم چکیده

نقش متنوع و رنگارنگ كاشی كاری مساجد ایرانی، جز زیباترین و پرمعناترین عناصر به كار رفته در مساجد است. این نقوش پرمعنا هریك بر حسب شكل و محل قرار گیری دارای كاركرد و بار معنایی و رمزی متفاوت است. تكرار، ویژگی خاصی است كه در میان عبادتگاه ها تنها در مسجد به این وسعت استفاده شده است و در عملكرد خود با روح اسلام و عبادت در آن ارتباط تنگاتنگ و مستقیم دارد. نقوش اسلامی كه در نوع گردش اسلیمی و ختایی و نقوش هندسی جلوه گر شده است معمولاً از یك یا چند شكل منظم به دست می آید كه در انحناها و دوایر قرار می گیرند و بر طبق اندازه های تكرار شونده به اشكال متفاوتی نمودار می شوند و به این صورت، تناسبات وابسته به آن نقش، در كل سطح گسترش طرح تكرار می شود.

حتی اگر پایه هندسی كار حذف شده باشد و تنها خطوط و شكل هایی كه بر اساس آن ترسیم شده است باقی مانده باشد باز هم روح هم آهنگ و تكرار شونده آن محفوظ و نمایان است. این نقوش نیز جلوه ای قدسی در هماهنگی كامل با معماری بنای مسجد است و چنان احساس معنویت را به شخص حاضر در مسجد القا می كند. كه گویی تمام ساختمان مسجد در ذره ذره نقوش و اشكال خود دائماً ذكر او می گویند و به همراه خود، عابد را از مقام خاكی به سیر در افلاك دعوت می كنند. این نقوش كه نظم هندسی آن گویای عقلانی بودن آن است ضمن اینكه برای ره گذران زیبایی صوری ایجاد كرده. برای عابد، نقش دیگری ایفا می كند و او را از عالم تعلقات و كثرات به عالم وحدت و ماورای ظاهر رهنمون می كند. در اغلب نقوش اسلامی، نوشته، نقش كار ساز و مهمی ایفا می كند. خطوط نسخ وكوفی به سیال بودن آب زلال و به نرمی نسیم سحرگاهی در لابه لای نقوش یا روی آن ها می لغزند و آیات نور و اشارات قداست را بر آن ها می نگارند. هنرمند مسلمان از كثرات می گذرد تا به وحدت نایل آید. انتخاب نقوش هندسی، اسلیمی و ختایی و كم ترین استفاده از نقوش انسانی و وحدت این نقوش در یك نقطه، تاكیدی بر این كوشش است. طرح های هندسی كه به نحو بارزی وحدت در كثرت و كثرت در وحدت را نمایش می دهد. همراه با نقوش اسلیمی كه نقش ظاهری گیاهی دارند آن قدر از طبیعت دور می شوند كه فضای معنوی خاصی را ابداع می نمایند كه رجوع به عالم توحید دارد. تفكر توحیدی چون دیگر تفكرهای دینی در معماری مساجد، تجلی تام و تمام پیدا می كند.

رنگ نیز به خودی خود ظهور نمی یابد مگر اینكه بر نقش بنشیند آن گاه است كه منشاء اثر می گردد و در فضا سازی دخالت می كند. سومین عنصر مهم فضاسازی معنوی مسجد،‌ نور است كه رنگ نشسته بر نقش را ظاهر می گرداند و در فضاسازی نقشی بی بدیل ایفا می كند. همه رنگ های نشسته بر نقوش است كه رنگ ها را ظاهر می گرداند و طیف رنگین از كم رنگ به پر رنگ و سایه روشن را می آفریند. بدین ترتیب، عمق میدان و وسعت دید، معنا و موجودیت می یابد.[89] در یك محیط، باید میان زیبایی و عملكرد ارتباط برقرار نمود. طراحی محیطی برای زیبا ساختن محیط بصری، آگاه كردن و ارتباط برقراركردن به عنوان یك اهرم پر قدرت، به ایفای نقش می پردازد. این پیام باید در وهله اول، كاربردی بوده و بعد زیباشناسانه آن مراعات گردد. به عبارت دیگر،‌ در جهت زیبایی و مطلوب نمودن محیط تلاش صورت پذیرد.[90]

در معماری اسلامی ایران،‌ بدون شك جنبه های ساختمانی و نوآوری در فضاهای مساجد و ایجاد فضایی تازه در سیر تاریخی خود،‌ از اهمیت بالایی برخوردار می باشد. یك معماری ایران در عناصر معماری همچون قوس ها، تاق بندی ها، گنبد و حتی مقرنس به عنوان یك تزیین حجمی و سه بعدی پیشتاز بوده و توانسته است این دستاوردها به دیگر سرزمین های اسلامی نشان دهد.[91] مسجد، محل تجلی مجموعه ای از هنرهایی است كه مصداق مسلم هنر شهودی است. بعبارت دیگر، در مساجد نه تنها دین با هنر ملاقات می كند بلكه مهم ترین نمودهای هنر اسلامی،‌ معماری مساجد و ویژگی های بارز آن است. مجموعه ای از جلوه های هنری را می توان در مساجد مشاهده نمود كه از آن باید به هنر پرستشگاهی یا هنر قدسی یاد كرد. این جلوه های هنری عبارتند از معماری،‌ گچبری،‌ آجركاری، كاشی كاری، مقرنس كاری،‌ خوشنویسی، فضاآرایی و... در طول نسل ها و قرون متمادی،‌ پاكترین و امن ترین ملجاء برای هنر اسلامی، مساجد بوده است.

از آنجا كه هنر با نماد آمیخته است و نمادها ماهیت و جوهر هنر را تشكیل می دهند. لذا مجموعه هایی كه از هنر در خدمت مسجد قرار گرفته، فراوان بوده و دارای پیامی معنادار می باشد. در هنر معماری مساجد، خطوط عمودی، افقی و منحنی، دارای معنای بلندی می باشند. ساخت گنبد، محراب، گلدسته ها، ستون ها،‌ منبر،‌ مقرنس ها نیز پیامی را به مخاطب القا می نماید. هنر اسلامی نه تنها در مسجد بلكه در متن زندگی مردم جریان یافته و در طول قرون متمادی، محیطی را فراهم آورده. كه در آن مسلمین با به یاد داشتن خداوند و با عنایت و تامل در باب زیبایی كه نهایتاً فقط ناشی از خداوند است كه به مفهومی مطلق و زیبا منتهی می شود كار هنری انجام می دهند.[92] معماری مسجد بدنبال الهام از مفاهیم كلام الهی و روایی است، تا فضایی ایجاد بكند كه عالم ملكوت (عالم معنا) و عالم ناسوت (عالم صورت، ملك و طبیعت) را به هم قرین سازد و فضای روحانی واحدی را خلق كند. چه گنبد، مناره، محراب و طاق در فرم ها و چه كتیبه ها و كاشی كاری ها و گچبری ها و كاربندی ها همگی به یك محور و نهایت منتهی به یك نقطه می شوند. نقوش، اشكال و رنگ ها در معماری نشانه بارزی برای القای معانی پنهان هستند. مخاطب از طریق حضور در فضای معماری به درك شهودی آن معانی نایل می شود.[93]

هدف از این پایان نامه بررسی نقوش و معماری مساجد قدیمی ایران و مقایسه آنها با هم ( مسجد کبود تبریز و مسجد شیخ لطف الله اصفهان ) می باشد. کلید واژه: مقایسه تطبیقی نقوش مسجد کبود تبریز نقوش مسجد شیخ الله اصفهان تعریف مساله تداوم در نقوش معماری ایرانی یک روند چند هزار ساله داشت که در هر دوره بر طبق مذهب و دین و نوع مصالح ساختمان دچار تحولاتی می شد. ولی در کل نمادهای کهن باستان و باستانی ایرانی تکرار می شد.با ظهور مکتب تیموری و گسترش کاشی کاری در معماری این روند در دوره صفوی به نقطه اوج خود رسید. ولی دوره صفوی هم مثل سایر دوران ایران در زمینه هنر و معماری در ادامه دوران قبل از خود بود. که در این بین معماری دوره قره قویونلو (مکتب آذری) در زمینه تزیینات بیشترین تاثیر را در معماری صفوی گذاشت. در این بین شباهت های بسیاری در کاشی کاری های مسجد کبود و مسجد شیخ لطف الله می توان شاهد بود. مسجد شیخ لطف الله به عنوان گنجینه ای از تزیینات معماری در زمینه های مختلف تزیینی خط، نقوش گیاهی و هندسی و همچنین قاب بندی که در نقوش صورت می گرفت تحت تاثیر مسجد کبود بوده است. با توجه به ریشه آذربایجانی خاندان صفوی می توان گفت همانطور که قدرت گیری خاندان صفوی از آذربایجان شروع و در اصفهان به اوج رسید. در زمینه معماری نیز مکتب آذری (مسجد کبود) را در اصفهان در قالب شیخ لطف الله به اوج رساندند. با توجه به تداوم نقوش در تزیینات معماری لزوم توجه به تزیینات معماری در دوره قره قویونلو به عنوان یک پل ارتباطی بین معماری تیموری و معماری صفوی مهم به نظر می رسد که همیشه نادیده گرفته می شود. عناصر و نقش مایه های تزیینی بدیع و غنی مسجدکبود و مسجد شیخ لطف الله عاملی گردیده که هریک از این بناها در زمان خویش به شاهکار هنری دوره تاریخی خود مبدل شوند. به همین جهت توجه و مطالعه ی بصری نقوش این دو مکان که براساس هندسه و تناسبات طراحی شده این امکان را می دهد. با بررسی و بهره گرفتن از نقوش آثاری را خلق نمود که دارای ویژگی های سنتی و مذهبی باشد. با پدید آوردن چنین آثاری می توان بیشترین ارتباط را با مردم برقرار کرد که در برگیرنده صنایع هنری و دوران اسلامی ایران باشد. فهرست مطالب چکیده فهرست مطالب فصل اول: معرفی بنای مسجد کبود و مسجد شیخ لطف الله 3-1 تاریخچه تبریز.26 3-2 شیوه معماری آذری.27 3-2-1 بناهای سبک آذری.28 3-3 مختصری از دولت قره قویونلو.29 3-4 نقش دولت قره قویونلو در تاریخ هنر ایران.31 3-5 معماری در دوره قره قویونلو.32 3-6 مسجد کبود.33 3-7 بررسی نقوش مسجد کبود تبریز36 3-8 تاریخچه اصفهان68 3-9 شیوه معماری اصفهانی.68 3-9-1 بناهای سبک اصفهانی.68 3- 10 مختصری از دولت صفوی70 3-11 نقش دولت صفوی در تاریخ هنر72 3-12معماری در دوره صفوی73 3-13 مسجد شیخ لطف الله.74 3-14 بررسی نقوش مسجد شیخ لطف الله اصفهان. 77 فصل دوم: مقایسه تطبیقی مسجد کبود و مسجد شیخ لطف الله 4-1 مقایسه تطبیقی نقوش مسجد کبود تبریز و شیخ لطف الله اصفهان.106 4-2 مقایسه تطبیقی طراحی و مصالح.108 4-2-1 کاشی کاری108 4-2-2 خط و خوشنویسی.109 4-2-3 آجر110 4-2-4 سنگ.111 4-2-5 معماری و پلان.112 4-3 شباهت ها و تقاوت های نقوش.113 4-3-1 اسلیمی دهن اژدری.113 4-3-2 اسلیمی ماری.113 4-3-3 اسلیمی برگی.113 4-3-4 اسلیمی خرطومی114 4-3-5 چنگ یا پیچک.115 4-3-6 یایه اسلیمی و سراسلیمی.116 4-3-7 برگ.116 4-3-8 برگ مو121 4-3-9 غنچه.121 4-3-10 گل های گرد.126 4-3-11 گلبرگ.126 4-3-12 گل های شاه عباسی.130 4-3-13 گل های خاص مسجد کبود .134 4-3-14 ترنج.134 4-3-15 قاب135 4-3-16 حاشیه135 4-3-17 گره چینی. 136 نتیجه گیری و پیشنهادات166 منابع فهرست تصاویر 5-277 آرم نوشتاری. (منبع: برگرفته از سایت/www.persianGFX.com)174 5-278 آرم شمایلی. (منبع: برگرفته از سایت/www.persianGFX.com).174 5-279 آرم شمایلی-نمادین. (منبع: برگرفته از سایت/www.persianGFX.com)174 4-1 پلان مسجد شیخ لطف الله اصفهان(منبع:سایت میراث فرهنگی www.Isfahan cht.ir )111 4-2 پلان مسجد کبود تبریز(منبع:سایت میراث فرهنگی www.Isfahancht.ir)111 شکل3-1تا شکل4-263 136-36 تصویر3-29تا تصویر4-304 136-36 طرحهای6- 1 تا 6– 16189-186 فهرست جداول جدول شماره 1. اسلیمی دهن اژدری. . 137 جدول شماره 2. اسلیمی ماری138 جدول شماره 3. اسلیمی برگی. .138 جدول شماره 4. اسلیمی خرطومی.139 جدول شماره 5. چنگ یا پیچک.142 جدول شماره 6. پایه اسلیمی.143 جدول شماره 7. برگ. .147 جدول شماره 8. برگ مو149 جدول شماره 9. غنچه151 جدول شماره 10. گل های گرد154 جدول شماره 11. گل های شاه عباسی.159 جدول شماره 12. گل های مخصوص مسجد کبود تبریز161 جدول شماره 13. ترنج. .162 جدول شماره 14. قاب 163 جدول شماره 15. حاشیه. . 165 جدول شماره 16. گره چینی.165