اقدام پژوهی چگونه توانستم به تقویت و توسعه تفکر پژوهشی و توسعه فکری دانش آموزانم یاری رسانم؟

چکیده

قریب به یک سوم جمعیت کشور ایران را دانش آموزان ، معلمان و مدیران و کارکنان ستادی و غیر ستادی آموزش و پرورش تشکیل می دهند . قابلیت چنین جمعیتی که به عنوان نیروی انسانی فعال می تواند در جهت رشد و توسعه سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی تاثیر گذار باشد بر هیچ کس پوشیده نیست . ولی تحقق این هدف در شرایط فعلی منوط به نهادینه شدن فرهنگ پژوهشی در بین جوانان و دانشجویان آینده ساز جامعه و به کارگیری دانش های پژوهش – محور و فناوریهای نوین توسط آنهاست. این مقاله ضمن بررسی راهکارهای پیشین نهاد آموزش و پرورش در این زمینه ، پیشنهاد می نماید با تغییر اساسی در ساختار نظام آموزشی و به کارگیری رویکرد پژوهش – محور در برنامه های درسی دانش آموزان ، مدارس و معلمان کشور می توانند نقش تعیین کننده ای در اشاعه تفکر پژوهشی و پژوهشگری داشته و بدین ترتیب نیروی انسانی مورد نیاز آینده کشورمان را در جهت رشد و توسعه تامین نماید. از جمله عوامل بسیار مهم در شناخت مشكلات جامعه و یافتن راه حل برای آنها ، امر پژوهش و تحقیق است. پژوهش از دو بعد دارای اهمیت است؛ نخست اینكه چاره گشای مشكلات فردی و اجتماعی است و دیگر اینكه با افزایش دانسته های انسان به او كمك می كند تا با انتقال یافته های خود به دیگران در حل مشكلات جامعه كمك مضاعف كند. اما نكته مهم این است كه خود پژوهش نیز نیازمند آموزش است چرا كه پژوهش در حقیقت یك فن است و روش های مختلفی دارد كه یادگیری و به كار بستن آنها جز با آموزش میسر نیست. اما متأسفانه هنوز فرهنگ پژوهش در كشور ما نهادینه نشده و باور راستین برای پژوهش در بخش های گوناگون آموزشی و فرهنگی تقویت نگشته است که بتوان از آن در جهت توسعه و پیشرفت کشور استفاده نمود. اعتقاد به اینكه پژوهش می تواند بسیاری از مسائل را حل كند یا آنها را كاهش دهد در میان مسئولان چندان قوی نیست و هنوز بسیاری از دست اندر كاران طعم شیرین استفاده از نتایج تحقیق را نچشیده اند.

مقدمه

در میان رویكردهای آموزشی رویكرد دانش آموز – محور ( student- centered) در حال حاضر از مهمترین رویكردهای حاكم بر برنامه درسی است. این رویكرد انواعی دارد كه متداولترین آن در نظام آموزشی فعلی رویكرد فعال یا فعالیت – محور( activity- centered ) می باشد. رویكرد فعالیت – محور هم اكنون به عنوان الگویی تازه سر لوحه كار كارشناسان دفتر برنامه ریزی و تالیف كتب درسی است . در مقابل رویكرد یاد شده فوق ، رویكرد پژوهش – محور ( inquiry-centered ) قرار دارد كه در آن فعالیت ها از بطن پرسش ها و علاقه مندی های دانش آموز بر می خیزد و طبیعتا نمی توان آنها را مانند رویكرد فعالیت – محور بسته بندی و فرموله كرد . این فعالیت ها برای دانش آموزان متفاوت نیز به ناچار یكسان نیست . در این رویكرد دانش آموز خود به دنبال الگوها و روابطی مرتبط با مشاهده هایش از جهان پیرامون است و به عبارت دیگر نقطه شروع ، مراحل كار و نقطه پایان فعالیت ها را خود تعیین می كند. در رویكرد پژوهش- محور هنگامی كه فعالیت ها از بطن پرسشهای دانش آموز بر می خیزد و بر اساس تجارب او شكل می گیرد به وی فرصت داده می گردد تا تجارب و مشاهده های خود را همزمان به كار گیرد . علوم برای او بسیار ملموس ، هیجان انگیز ، قابل دسترس و به عبارتی جزئی از زندگی روزانه او می گردد .حس کنجکاوی و حقیقت جویی امری فطری است كه در نهاد تك تك اعضای سالم نونهالان جامعه به ودیعت نهاده شده است و می بایستی با فراهم آوردن شرایط مناسب به تدریج فعلیت یابد . بدیهی است این استعداد ذاتی ابتدائاً باید در محیط خانواده و آموزشگاه بروز یافته و شكوفا گردد و سپس در محیطهای سایر نهادهای اجتماعی نشوونما كند . اما در دنیای امروز نقش نظام آموزشی به دلیل تحولات اقتصادی ، علمی ، فنی در این زمینه چشمگیر تر از سایر نهاد ها می باشد . نقش نظام آموزشی از آن جهت حائز اهمیت است كه از قلمرو و دامنه شمول بسیار گسترده ای برخوردار بوده و مدت زمان نسبتا زیادی از اوقات مفید اعضای جامعه مشتمل بر نو نهالان و كودكان و نوجوانان و جوانان را در بر می گیرد. البته نظام آموزشی صرفاً در برگیرنده دانش آموزان و معلمین و مدیران مدارس نیست بلكه ساختار سازمانی و بستری كه اینگونه افراد در آن كار می كنند و قوانین و سیاست هایی كه آنها را تحت تاثیر قرار می دهند نیز باید مد نظر باشد. با نگاهی به نقش نظام آموزش و پرورش به عنوان تربیت كننده و آموزش دهنده سرمایه های انسانی خلاق و پژوهشگر بایستی این سوال كلیدی و مهم را مطرح كرد كه نظام آموزش و پرورش ما تا چه حد فراگیران را به این سمت سوق می دهد در پاسخ می توان گفت : پژوهش و نو آوری در جامعه ای توسعه پیدا می كند كه نظام آموزشی و فرهنگی ، زمینه و بستر مناسبی برای آن را تدارك دیده باشد . بنابراین تحقیق را می توان در كنار آموزش یكی از اهداف بسیار مهم آموزش و پرورش دانست كه باید مورد توجه قرار گیرد و به نظر می رسد که مدارس و معلمان در این میان دارای وظیفه بسیار مهم و حساسی هستند كه می توانند علاوه بر فعالیت های تحقیقاتی روح و انگیزه تحقیق و روش های درست پژوهش را در میان دانش آموزان نهادینه كنند . از جمله عوامل بسیار مهم در شناخت مشكلات جامعه و یافتن راه حل برای آنها ، امر پژوهش و تحقیق است . پژوهش از دو بعد دارای اهمیت است . نخست اینكه چاره گشای مشكلات فردی و اجتماعی است و دیگر اینكه با افزایش دانسته های انسان به او كمك می كند تا با انتقال یافته های خود به دیگران در حل مشكلات جامعه كمك مضاعف كند . اما نكته مهم این است كه خود پژوهش نیز نیازمند آموزش است چرا كه پژوهش در حقیقت یك فن است و روش های مختلفی دارد كه یادگیری و به كار بستن آنها جز با آموزش میسر نیست . در واقع تاكیدی كه در تعریف تحقیق بر روش های منظم شده است ما را به آنجا راهنمایی می كند كه روش های منظم فقط با آموزش حاصل می شوند نه به صورت تصادفی( ۱۰ ). اما متاسفانه هنوز فرهنگ پژوهش در كشور ما نهادینه نشده و باور راستین برای پژوهش در بخشهای گوناگون آموزشی و فرهنگی تقویت نگشته است که بتوان از آن در جهت توسعه و پیشرفت کشور استفاده نمود . اعتقاد به اینكه پژوهش می تواند بسیاری از مسائل را حل كند یا آنها را كاهش دهد در میان مسئولان چندان قوی نیست و هنوز بسیاری از دست اندر كاران طعم شیرین استفاده از نتایج تحقیق را نچشیده اند. این قضیه در مورد نهادهایی كه رسماً متولی این امرند و نام تحقیقات را با خود یدك می كشند نیز صادق است. در حال حاضر مقوله پژوهش در دانشگاهها های سراسر كشور به عنوان كار تفریحی و درجه دوم تلقی شده و برای تربیت پژوهشگر حرفه ای هیچگاه تدبیری جدی اندیشیده نشده است . آمار موجود نشان می دهد كه در كشور ما به ازای هر یك میلیون نفر ۳۴۸ محقق داریم و از نظر سهم تحقیقات از تولید ناخاص ملی ۳۱ /۰ درصد به امر تحقیق اختصاص یافته است. در حالیكه در کشورهای پیشرفته ۳ هزار نفر به ازای هر یک میلیون نفر محقق به چشم می خورد و قریب به ۴ درصد از تولید ناخالص ملی برای تحقیقات منظور شده است (۳ ) . لذا برای رشد و گسترش فعالیتهای پژوهشی در كشور باید به مراتب بیش از آنچه تا کنون انجام شده است به امر تحقیق توجه شود . زیرا پژوهش در هر كشوری زیربنای توسعه به شمار می رود و هر كشور خواهان پیشرفت باید در رئوس برنامه های خود به پژوهش و تحقیق اهمیت ویژه ای قائل شود. شكی نیست كه مهمترین و اساسی ترین ركن نظام پژوهشی را نیروی انسانی محقق كه از توانایی ها ، قابلیت ها و مهارت های لازم پژوهشی برخوردار باشند تشكیل می دهند. آموزش و پرورش به عنوان اولین پایگاه رسمی فرهنگ سازی در این زمینه وظیفه ای خطیر و بزرگ بر عهده دارد كه همانا تربیت نسلی جستجوگر ، اندیشمند ، دانا و توانا است . شواهد نشان می دهد این نهاد در این زمینه چندان كامیاب نبوده است. هم اینک در آموزش و پرورش نیاز گسترده ای به تربیت نیروی انسانی پژوهشگر وجود دارد و با رفع این نقیصه است كه می توان آینده ای را متصور شد كه محققین و پژوهشگران قابلی از ایران پروژه های پژوهشی استراتژیكی را در سطح جهانی به انجام رسانند . امر پروهش باید با قدرت ، قوت ، جدیت و گستردگی بیشتری در نظام آموزشی كشور ( از پیش دبستان تا تحصیلات تكمیلی و آكادمیك ) توسعه و دنبال شود تا دانش آموزان به پژوهش و پژوهش گری علاقه مند شده و آینده تحقیقاتی كشور را به نحو مطلوب محقق کنند .فرهنگ و تفکر پژوهشی به مجموعه الگو های رفتاری یک فرد پژوهشگر گفته می گردد که شامل دانش، عقاید، هنر، اخلاق ، آداب و هرگونه عادت و توانایی ناشی از انگیزه علمی است و او آنها را به عنوان عضوی از جامعه علمی از روح جستجوگری و عقل نقاد و عقل جمعی کسب می نماید. از شاخصه های این فرهنگ غنی عبارتند از : تفکرنقاد ، تفکرخلاق ، ارزیابی ، استنتاج ، کاوشگری ، تحلیل ، روشمندی، طرح مسئله ، حل مسئله ، دانش کاربردی ،استدلال ، سوال کردن و تجربه کردن.در واقع طرح تحقیقات در سطح دانش آموزی و نقش آن در ارتقای پژوهش در سطح ملی و منطقه از مهمترین راهکارهایی است که می تواند از نظر نیروهای انسانی تاثیر بسزایی در توسعه سیاسی، اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی داشته باشد . هدف این سطح از تحقیقات را می توان تقویت تمایل و گرایش روحیه کنجکاوی و حقیقت طلبی دانش پژوهان و اعطای مهارتهای ضروری برای دستیابی به پژوهش و کشف مجهول و یافتن حل مسئله در دانش آموزان دانست.

بیان مسئله

از جمله عوامل بسیار مهم در شناخت مشکلات جامعه و یافتن راه حل برای آنها ، امر پژوهش و تحقیق است پژوهش از دو بعد دارای اهمیت است . نخست اینکه چاره گشای مشکلات فردی و اجتماعی است و دیگر این که با افزایش دانسته های انسان به او کمک می نماید تا با انتقال یافته های خود به دیگران در حل مشکلات جامعه کمک مضاعف کند . اما نکته مهم این است که خود پژوهش نیز نیازمند آموزش است چرا که پژوهش در حقیقت یک فن است و روش های مختلفی دارد که یادگیری و به کار بستن آنها جز با آموزش میسر نیست . در واقع تاکیدی که در تعریف تحقیق بر روش های منظم شده است ما را به آنجا راهنمایی می نماید که روش های منظم فقط با آموزش حاصل می شوند نه به صورت تصادفی.اما متاسفانه هنوز فرهنگ پژوهش در کشور ما نهادینه نشده و باور راستین برای پژوهش در بخش های گوناگون آموزشی و فرهنگی تقویت نشده است که بتوان از آن در جهت توسعه و پیشرفت کشور استفاده کرد . اعتقاد به اینکه پژوهش می تواند بسیاری از مسائل را حل کند یا آنها را کاهش دهد در میان مسئولان چندان قوی نیست و هنوز بسیاری از دست اندر کاران طعم شیرین استفاده از نتایج تحقیق را نچشیده اند. این قضیه در مورد نهادهایی که رسماً متولی این امرند و نام تحقیقات را با خود یدک می کشند نیز صادق است. در حال حاضر مقوله پژوهش در دانشگاه های سراسر کشور به عنوان کار تفریحی و درجه دوم تلقی می گردد و برای تربیت پژوهشگر حرفه ای هیچگاه تدبیری جدی اندیشیده نشده است . آمار موجود نشان می دهد که در کشور ما به ازای هر یک میلیون نفر شمار محققان کم و از نظر سهم تحقیقات از تولید ناخالص ملی اندک است. در حالیکه در کشورهای پیشرفته ۳۰۰۰ نفر به ازای هر یک میلیون نفر محقق به چشم می خورد و قریب به درصد از تولید ناخالص ملی برای تحقیقات منظور می گردد.شکی نیست که مهمترین و اساسی ترین رکن نظام پژوهشی را نیروی انسانی محقق که از توانایی ها ، قابلیت ها و مهارت های لازم پژوهشی برخوردار باشند تشکیل می دهند. آموزش و پرورش به عنوان اولین پایگاه رسمی فرهنگ سازی در این زمینه وظیفه ای خطیر و بزرگ بر عهده دارد که همانا تربیت نسلی جستجوگر ، اندیشمند ، دانا و توانا است . شواهد نشان می دهد این نهاد در این زمینه چندان کامیاب نبوده است. امر پروهش باید با قدرت ، قوت ، جدیت و گستردگی بیشتری در نظام آموزشی کشور ( از پیش دبستان تا تحصیلات تکمیلی و آکادمیک ) توسعه و دنبال شود تا دانش آموزان به پژوهش و پژوهش گری علاقه مند شده و آینده تحقیقاتی کشور را به نحو مطلوب محقق کنند .

توصیف وضع موجود :

اینجانب ………. ……….سال است که در آموزش و پرورش مشغول خدمت هستم و هم اکنون مدیر …………… می باشم . با توجه به اینکه دانش آموزان علی رغم برخورداری از سطح علمی نسبتا بالا آن چنان که باید به امر تحقیق و پژوهش علاقمندی نشان نمی دادند و فقط تحقیق آنها منوط به پژوهشی است که دبیران بعنوان تکلیف از آنها می خواستند لذا بر آن شدم در زمینه علاقمند سازی دانش آموزان به پژوهش و تحقیق و استفاده از امکانات پژوهشی اقدام پژوهی خود را انجام دهم، بنده در اوایل سال تحصیلی با تعداد بسیار کمی از دانش آموزان علاقمند به پژوهش مواجه بودم و همواره از دبیران مختلف می شندیم که بیشتر تحقیق هایی که از دانش آموزان می خواهند اینترنتی انجام می گیرد بنا بر این انگیزه این بود که ضمن افزایش تعداد دانش آموزان علاقمند به پژوهش، علایق و عادتهایی را در آنها ایجاد نمایم، و این فرهنگ را در آنها نهادینه سازم.