مقدمه
در سالیان دراز طول عمر آموزش و پرورش، مشاوران و معلمان همه بر آن بوده اند به راه و روشهای بهینهای دست یابند که حاصل آن یادگیری دلخواه و مطلوب از جانب یادگیرنده باشد. متخصصان تعلیم و تربیت به ویژه برنامه ریزان درسی، پیوسته به دنبال راه حلهایی بودهاند که چه به صورت نظری و چه به صورت تجربی و عملی، موفقیت دانش آموزان را تأمین و تضمین کنند.
نقش راهنمایی (مشاوره) در آموزش و پرورش مترادف با تعلیم و تربیت و آسان کننده جریان آن است. در واقع، امر هدایت راهنمایی تحصیلی میتواند در جهت شناخت دانش آموز و محیط و استفاده بهینه از توانمندیهای هر یک، متمرکز باشد. لذا ضرورت راهنمایی به موقع و توأم آگاهی و بصیرت، بویژه در دنیای کنونی و در کشورهای رو به توسعهای چون کشور ما، بیش از بیش حساس میشود. بدین دلیل بررسی روند هدایت تحصیلی دانش آموزان در کشور و ارزیابی ملاکهای آن ضروری به نظر میرسد. به طور کلی، افت تحصیلی موجود در مدرسه نداشتن علاقه لازم به رشته تحصیلی، ضرورت بررسی نقاط ضعف و قوت و شناخت تنگناها، از مواردی هستند که اهمیت بررسی هدایت تحصیلی را در مدرسه دو چندان می کند.
عمدهترین هدف نظام آموزشی، هدایت تحصیلی دانش آموزان در مسیری است که با پیمودن آن، نیازهای جامعه از یک سو و نیازهای فردی دانش آموزان، از سوی دیگر برطرف می شوند. مسئولان وزارت آموزش و پرورش برای هماهنگ ساختن برنامه های آموزشی با ویژگیهای شخص دانش آموزان و نیازها و مقتضیات جامعه، بخشی از فرآیند برنامه آموزشی را به هدایت تحصیلی اختصاص دادهاند و بر این باورند که از طریق اجرای طرح هدایت تحصیلی، می توان به راهنمای تحصیلی شایسته دست یافت و هدف مطلوب نظام آموزشی کنون را تحقق بخشید.
پیشینه تحقیق:
مشاوره و راهنمایی مطلبی نیست که صرفا زائیده فکر بشر چند دهه اخیر باشد، زیرا با مراجعه به قرآن و احادیث و سایر منابع اسلامی و نظر کارشناسان تعلیم و تربیت اسلامی، شیوه های راهنمایی به وفور بیان شده است. همان طور که خداوند قرآن را کتاب هدایت و راهنمایی بشر نامیده است در سوره اعراف آیه 165 می فرمایند: «چون هر چه به آنها تذکر داده شده فراموش کردند ما هم آن جماعت را که پند دادند و خلق را از کاربر باز می داشتند نجات دادیم و آنانرا که ستمکاری کردند به کیفر فسقشان به بدترین عذاب گرفتار ساختیم.» همان طور که در این آیه ذکر شده علاوه بر این که خداوند قرآن، کتاب هدایت را سوی انسانها فرستاده افرادی را به عنوان هدایت کننده و مشاور انتخاب کرده است تا مردم را در راه هدایت و رسیدن به اهداف عالیه و رستگاری کمک نمایند.
راهنمایی و مشاوره برای اولین بار در کشور آمریکای شمالی توسط فرانک پاستور در سال 1908 به صورت عملی اجرا شد در کشورما در سال 1332 به معنی حاصل خود شکل گرفت. بعد از افت و خیزهایی در سال های 37 و 38 به عنوان امری ضروری در سال 47 اداره کل آموزش راهنمایی تحصیلی تأسیس شد در سال 59 طی بخشنامه ای تعطیل و در سال 67 با آگاهی به ضرورت آن در امر آموزش و پرورش مجدداً شروع به کار کرد.
وجود مشاوره در آموزش و پرورش:
یکی از جدیدترین تعاریف مشاوره عبارتی است که در سال 1965 توسط کرومبولنز بیان شده است. او می گوید: مشاورهها از یک سری فعالیتهای اخلاقی تشکیل شده است که در آن مشاور تلاش میکند که به مراجعه کننده کمک کند تا رفتارهایی انجام دهد که در نهایت به حل مشکلات و مسائل او منجر شود.
به طور کلی ماهیت انسان به گونهای است که در تمام مراحل زندگی از جمله دوره مدرسه و کسب علم و دانش نیاز بیشتری به مشاوره و راهنمایی پیدا می کند این راهنمایی برای رسیدن به سر منزل مقصود به افراد متخصص و آگاه سپرده می شود. از طرف دیگر چون ارتباط دانش آموز و معلم در مدرسه و کلاس رابطه ای نزدیک است بهتر آن است که ما معلمان سعی کنیم به فنون و مهارتهای مشاوره ای آگاه بیشترییدا کنیم. معلمی که با فرآیند مشاوره آشنایی داشته باشد با دانش آموزان همدلی بهتری ایجاد می کند، حمایت عاطفی مناسبی با آنان دارد. همان طور که حدود دو هزار سال پیش ارسطو به این مطلب اشاره کرده است که: «تمام یادگیری ها یک مبنای عاطفی و هیجانی دارد.»
آموزش و پرورش به عنوان نهادی عمومی و مطرح در جامعه مسئولیت مهمی در تربیت و پرورش دانش آموزان به عنوان نسل جوان و آینده ساز کشور دارد و مدرسه مکانی است که در آن استعدادها و تواناییهای دانش آموزان شناخته می شود یا به فعلیت می رسد و با استفاده از تجارب معلمان و ارائه ارزشهای مطلوب و افزایش مهارتهای لازم در افراد آنها برای زندگی و رسیدن به کمال انسانی و رشد علمی آماده می شوند. اینجاست که اهمیت راهنمایی و مشاوره در مدارس که همه آن را به عنوان جایگاه مهم پرورش نیروهایی توانا و آگاه می دانند پررنگ تر میشود چرا که همه دانشآموزان به نوعی در مسیر تحصیل با مشکلاتی روبرو می شوند که نیازمند کمک و راهنمایی مشاوران و معلمان خود هستند.
یکی از نقش های مهم یک مشاور تأمین بهداشت روانی دانش آموزان است. دانشآموزانی از سلامت روانی برخوردار هستند که اولاً خود را فردی ارزشمند و قابل احترام بدانند و به تواناییهای خود اطمینان داشته باشد. ثانیاً بتواند بدون دغدغه خاطر و ناراحتی با واقعیات زندگی مواجه شوند و کل وجودشان را همان طور که هست بشناسند و بپذیرند، ثالثاً با آرامش خاطر و احساس امنیت و با شوق و امید زندگی کنند.
مشاور چشم انداز تازهای را به ماجراهای ذهنی می گشاید چشم انداز و نگاهی که به آدمی مجال زندگی می دهد و فرصتی فراهم می کند تا فرد خودش را در ذهنش بازسازی کند و قدرتی را در اختیار فردی میگذارد تا با بهره گیری از آن نوع جدیدی از حضور در روابط بین فردی را تجربه کند.
مشاور در امر آموزش و پرورش دو نقش ایفا می کند:
1- کمک به تک تک دانش آموزان به منظور سازگاری با محیط، حل مشکلات شخصی، بروز و ظهور استعدادها و رشد و تکامل آنها؛ 2- کمک به دانش آموز در انتخاب مناسبترین راه از نظر رشتههای تحصیلی و انتخاب مناسب شغلی و برنامهریزی و آمادگی برای زندگی. در واقع نقش مشاور در مدارس را می توان به این صورت خلاصه کرد: مشاوران با تحصیل جریان رشد همه جانبه فرد آموزش و مهارتهای زندگی فردی، اجتماعی، کاهش و حذف موانع رشد، خودشناسی و محیط شناسی و ارائه سایر خدمات روانشناختی در مدارس وظیفه مهمی برعهده دارند.
مشاوران در صورتی که در کار خود موفق هستند که علاقمند به دانش آموزان و آگاه به مبانی روانشناسی و جامعه شناسی و اصول تربیتی باشند و بتوانند از این آگاهی و تجربه کاری خود در محل مشکلات دانش آموزان استفاده کنند.
نقش مشاور در امور تحصیلی:
دانش آموزان در جریان تحصیل با مشکلات زیادی مواجه می شوند که مشاور می تواند در رفع این مشکلات کمک های موثری به دانش آموزان ارائه دهد، که در این مقاله به شایعترین آنها میپردازیم:
1- ضعف پایه تحصیلی: در مورد چنین دانش آموزانی مشاور باید برای فراگیری درون پایه از نقطهای که دانشآموز ضعف دارد برنامه ریزی کند و یا به کمک خانواده ضعف پایه اورا جبران کند. فشار و وادار کردن دانش آموزان به زحمات شبانه روزی در سطح بالای تحصیلی بدون توجه به پایه بیفایده است. آماده کردن دانش آموز و اولیای او نیاز به جلسات مشاوره متوالی دارد.
2- کمبود یا نبود انگیزه تحصیلی: دانش آموزانی وجود دارند که از نظر هوشی در حد طبیعی هستند و ظرفیت لازم برای یادگیری را دارند، اما انگیزه ای برای درس خواندن ندارند. در بیشتر موارد این انگیزه نداشتن به مشکلات عاطفی و روانی دانش آموز و دیگر مشکلات او در خانواده و جامعه بر میگردد. مشاور با اطلاع رسانی در زمینه تربیتی و تحصیلی و شغلی به شکوفایی استعدادها و احساس خود ارزشمندی و اعتماد به نفس و خودشناسی و ارتقای سلامت روانی دانش آموز کمک میکند و او را از مواجه شدن با مشکلات روانی و عاطفی باز می دارد و کمک می کند تا به سازگاری عاطفی معقولی در جامعه برسد. این امر در قالب ساعتی به عنوان «مهارتهای زندگی» در فرآیند هدایت تحصیلی و شغلی در اکثر مدارس اجرا شد. درس مهارتهای زندگی بسیاری از مشکلات دانش آموزان خاص را حل کرد و تا حد خیلی زیادی ایجاد انگیزه برای دانش آموزان صورت گرفت.
ما معلمان در کلاس درس با تعداد زیادی دانش آموز سرو کار داریم که ممکن است در بعضی از آنها سابقه مشکلات رفتاری وجود داشته باشد و از طرف ما یا همکاران مشاوره در مدرسه نادیده گرفته شده است.
همین مشکلات به ظاهر کوچک باعث بروز ناهنجاریهای زیادی در جامعه میشود و مشکلاتی نظیر اعتیاد، ایدز، خودکشی و... را بوجود می آورد. واضح است که جبران چنین خسارتهایی کار ساده ای نیست. و بهتر آن است به جای اینکه به فکر جبران این مشکلات باشیم از رخ دادن آنها جلوگیری کنیم.
عمده ترین اهداف هدایت تحصیلی توسط مشاوران:
الف – رشد و توسعه شخصیت دانش آموز: مشاور کمک می کند که 1- دانش آموز برای خود به عنوان عضوی از جامعه احترام قائم شود. 2- بتواند روابط و مناسبات متقابل در جامعه داشته باشد. 3- تدارک محیط سالم و مساعد در کلاس برای رسیدن به رشد روانی دانش آموزان. 4- ارتباط با والدین به منظور ایجاد شناخت رفتارهای طبیعی و نیازمندیهای روانی دانش آموزان.
ب) رشد و توسعه مهارتهای شغلی و حرفه ای دانش آموزان: آگاه ساختن دانش آموزان با فرصتهای موجود در جامعه و در گام جلوتر کمک به آنها برای شناخت تواناییهایشان در یک حرفه و شغل خاص.
ج) رشد و توسعه قوای فکری و معنی و عقلی دانش آموزان: ایجاد زمینهای برای پیشرفت تحصیلی، انتخاب رشته، انتخاب دروس خاص برای ادامه تحصیل در رشته مرتبط با آن دروس، آشنا کردن دانش آموزان با استعدادها و خلاقیت هایشان.
هدف عمده هر هدایت مشاوره تحصیلی این است که دانش آموز طی دوران تحصیل موفق شود رشته مناسبی انتخاب کند. در واقع هدایت تحصیلی درست و آگاه تا حد قابل توجهی از هدر رفتن سرمایه گذاری های آموزشی جلوگیری می کند. بهترین مشاوره، مشاوره ای است که به دانشآموز کمک کند تا موقعیت کنونی خود را درک کند و برنامه ای برای هدف های آینده اش در نظر بگیرد.
در امر موفقیت یک مشاوره تحصیلی عوامل زیادی موثر است. از جمله آنها: توجه به توانایهای ذهنی و استعدادهای دانش آموزان، ویژگی شخصیت آنها، توجه به نیازها و امکانات جامعه ، ارتقای سطح دانش و تخصص مشاوران تحصیلی ، تغییر نگرش مردم در مورد موفقیت ، دادن آگاهی لازم به دانش آموزان والدین آنها در مورد مسائل و مشکلات کارهای مشاوره ای و...
پس از صحبت و مشورت با مشاوران مدراس به این نتیجه رسیدیم که: بنا بر تفاوتهای زیادی که از جهت استعدادها، تواناییها، نیازها، و ارزشهای شخصی و از سوی دیگر تنوع در مواد درسی و رشته تحصیلی و شغلی که در جامعه وجود دارد، هر مدرسه باید حداقل یک نیروی مشاوره متخصص و ماهر تمام وقت داشته باشد.
یک مورد از وظایف مشاور، تشخیص به موقع مسائل و مشکلات تحصیلی و یا رفتاری دانشآموزان است البته این قبیل فعالیتهای مشاوره وقت گیر و محتاج مهارت و تخصص مشاور است و دانش مهارت معلم را می طلبد، اما اگر به درستی صورت بگیرد، هموار کننده راه و مسیر دانش آموز و تسهیل کننده برداشتن گام های موفقیت آمیز او می باشد.
امر مشاوره بدون کمک و همکاری دانش آموزان به سر منزل مقصود نمی رسد، اگر دانش آموزی، ذهنیت پیروی نکردن داشته باشد. ما در مقام تعلیم و تربیت دهندگان او، هیچ کاری نمیتوانیم بکنیم. به هر حال، انگیزه های درونی، همه رفتارهای انسانی را هدایت می کند. به عبارتی داشتن نگرش مثبت دانش آموزان به مشاوره، در راستای تحقق اهداف مشاوره مهمترین اصل است و برای برآورده شدن این اعتماد و نگرش مثبت در دانش آموزان باید به چند مورد توجه کرد. از جمله آنها، نظرات و راه کارهای خود را به آنها تحمیل نکنیم بلکه به نظرات و راه حل هایی که رائه میدهند احترام بگذازیم و بپذیریم، اعتقاد و ارزشهایی که او در نظر دارد را بپذیریم، او را عاملی مهمتر در رشد جامعه بدانیم.
روش ها
1- آگاهی بیشتر معلمان با ارکان و مفاهیم مشاوره، تا تناقض میان صحبتهای معلمان و مشاوران باعث سردرگم شدن دانش آموزان نشود.
2- استفاده از دانشآموزان به عنوان کمکهایی برای مشاوران؛ زیرا دانش آموزان از هم صحبت شدن با هم لذت می برند. پس اگر از همه پایه ها دانش آموزانی که در این امر مهارت اولیهای دارند یا همان دانش آموزانی که در نقش شورای دانش آموزی هستند، را توسط مشاور مدرسه یا دبیران پرورشی آموزش دهیم که در امر هدایت و مشاوره تحصیلی، مشاور را همراهی کنند، در امر مشاوره بسیار موفقتر خواهیم بود چرا که دانش آموزان به دوستان خود بیشتر اعتماد می کنند.
3- آشنایی معلمان، والدین و دانش آموزان دوره راهنمایی با ضوابط و شرایط ورود به رشته های تحصیلی و شغلی مختلف.
4- در حال حاضر، معیارهای خاصی برای تعیین قوت و ضعف استعدادهای دانش آموزان وجود ندارد در حالی که هدایت تحصیلی یا حتی هدایت های روانی – رفتاری دانش آموزان مستلزم وجود ابزاری برای اندازه گیری این استعدهاست. لذا باید معیارها و ابزارهای اندازه گیری معتبر و مناسب با شرایط موجود در مدارس در نظر گرفته شود.
5- یک مشاور تحصیلی (در هدایت تحصیلی یا هدایت های رفتاری – روانی) در صورتی به موفقیت کامل خواهد رسید که همه عوامل آموزشی اعم از مدیر، معاون، معلمان و حتی اولیای دانشآموز پس از انجام شدن مشاوره به پیگیری آن بپردازد و دانش آموز را تا گام های نهایی موفقیت همراهی کنند. لذا سعی کنیم این شرایط را در مدارس فراهم و آگاهی کافی به همه عوامل بدهیم.
6- توجه بیشتر در هدایت تحصیلی دانش آموزان برای انتخاب رشته به نمرات آنها در دروس مربوط به آن رشته باشد؛ زیرا علایق و نقاط ضعف و قوت دانش آموزان در نمرات آنها منعکس میشود. مشاوران باید سعی کنند اثر فشار والدین برای ورود دانش آموزان به یک رشته خاص را با ارتباط اولیای آنها و مشاوره صحیح کم کنند.
7- بالابردن سطح دانش و تخصص مشاوران و تخصیص دادن یک مشاور تمام وقت به هر مدرسه راهنمایی و متوسطه چرا که خیلی از مشکلات از دوران راهنمایی شروع و در دوران متوسطه به ناهنجاریهای غیر قابل جبران تبدیل میشود. به خصوص در مدارس راهنمایی که دانش آموزان در دوران بلوغ و سن حساس هستند و اکثر مدراس به صورت محتوا، دختر و پسر با هم در یک کلاس حاضر می شوند.
مشورت چیست؟
مشورت یعنی بکارگیری «اندیشه ها» ، «تجربه ها» و تخصص های دیگران در تصمیمات فردی و اجتماعی
وقتی از نور عقل دیگران روشنی می گیریم، انواع اندیشه ها را در تصمیمات خود استخدام می کنیم در واقع زوایا و ابعاد مختلف موضوع برایمان وضوح پیدا می کند و ما با این مشورت ها انواع تخصص ها را وارد حیطه امور خود می کنیم.
در اهمیت مشورت همین بس که پیامبر گرامی اسلام (ص) با این که عقل کل بودند و به منبع علم الهی متصل بودند با این حال علاوه بر سفارش های فراوان درباره مشورت در عمل نیز مسائل مهم سیاسی و نظامی را به شور مسلمانان میگذاشتند تا آنان در مشورت کردن از آن حضرت پیروی کنند و مدیران و رهبران جامعه مشورت را ننگ ندانند و مشورت به عنوان یک سنت در جامعه اسلامی نهادینه شود.
پیامبر گرامی (ص) در جنگ بدر درباره درباره اصل تصمیم جنگ و محل استقرار سپاه با اصحاب خود مشورت کرد، در جنگ احد درباره نحوه روبرو شدن با دشمن شورای نظامی تشکیل داد. در جنگ درباره چگونگی مقابله با دشمن با اصحاب به شور پرداخت و با پیشنهاد سلمان فارسی در کندن خندق موافقت نمود.
مشورت از دیدگاه قرآن کریم
در قرآن دو آیه درباره مشورت نازل شده است. آیه اول به پیامبر دستور می دهد با امت به مشورت و همفکری بپردازد. و آیه دوم مشورت را صفتی برجسته از صفات مومنین شمرده و در کنار اجابت امر الهی و به پا داشتن نماز قرار داده است.
در آیه اول :
فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ
پس به [بركت] رحمت الهى با آنان نرمخو [و پرمهر] شدى و اگر تندخو و سختدل بودى قطعا از پيرامون تو پراكنده مىشدند پس از آنان درگذر و برايشان آمرزش بخواه و در كار[ها] با آنان مشورت كن و چون تصميم گرفتى بر خدا توكل كن زيرا خداوند توكل كنندگان را دوست مىدارد.
مفسران بر این باورند که این آیه در جنگ احد نازل شده است. آنان که در جنگ احد فرار کرده بودند پس از فرو نشستن آتش جنگ خدمت پیامبر رسیدند و تقاضای بخشش کردند. خداوند در این آیه به پیامبر دستور بخشش آنها را صادر کرده است. در این آیه نخست به یکی از ویژگی های فوق العاده اخلاقی پیامبر اشاره شده و می فرماید : «در پرتو رحمت و لطف پروردگار، با مردم مهربان شدی در حالی که اگر تند خو و خشن و سنگدل بودی مردم از اطراف تو پراکنده می شدند.» به این ترتیب خداوند به انعطاف کامل پیامبر در برابر افراد نادان و گنهکار اشاره می کند و سپس دستور میدهد که از گناه آنان بگذر و برای آنان طلب آمرزش کن، بلکه برای زنده کردن شخصیت و تجدید حیات روحی آنان دستور می دهد که در کارها با آنان مشورت کن و رای و نظر آنان را بخواه و در پایان می فرماید : پس از برگزاری مشاوره و روشن شدن نتیجه با قاطعیت تصمیم بگیر و با توکل به خدا و با استمداد از قدرت بی پایان الهیتصمیم را به اجرا بگذار. زیرا خداوند کسانی را که به او توکل کنند و تنها از او استمداد بطلبند دوست دارد.
آیه دوم :
وَ الَّذِينَ استَجَابُوا لِرَبهِمْ وَ أَقَامُوا الصلَوةَ وَ أَمْرُهُمْ شورَى بَيْنهُمْ وَ مِمَّا رَزَقْنَهُمْ يُنفِقُونَ
«و آنها كه دعوت پروردگارشان را اجابت كرده ، و نماز را برپا داشته ، و كارهايشان به طريق مشورت در ميان آنها صورت مى گيرد، و از آنچه به آنها روزى داده ايم انفاق مى كنند
خداوند متعال در این آیه مشورت در کارها را صفت برجسته مومنان و در کنار اطاعت اوامر الهی و اقامه نماز ذکر کرده و این خود بهترین شاهد بر اهمیت ویژه مشورت از نگاه قرآن است. علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می گوید :
«در هر صورت در آیه اشاره شده است آنان که مشورت می کنن اهل رشدند و به حقیقت می رسند و با مراجعه به عقل دیگران برای بدست آوردن نظر صحیح امعان نظر
آثار و فواید مشورت
امامان معصوم علیهم السلام آثار و برکاتی برای همفکری و مشورت برشمرده اند تا پیروانشان با آگاهی بیشتر از فایده های آن از این نعمت بزرگ الهی بهره مند شوند. اینک بخشی از این فایده ها را مرور می کنیم :
1- کمک گرفتن از عقل دیگران
حضرت امیرالمومنین علی علیه السلام می فرمایند :
هرکس به خودسری و استبداد به رأی گرائید تباه شد و هرکس دیگران را به مشورت گرفت در اندیشه و خرد آنان شریک شده است.
هر کس با صاحبان اندیشه مشورت کند از روشنی عقل ها نور گرفته است.
امروزه که مسایل زندگی فردی و اجتماعی پیچیده شده و پی بردن به ابعاد یک مسئله مستلزم تخصص های مختلف است عمق سخن حضرت بر ما آشکار تر می شود.
2- کاستن از خطاها
امام علی (ع) می فرمایند :
کسی که به استقبال نظریه های گوناگون برود، موارد اشتباه را می شناسد.
طبیعی است وقتی افکار مختلف تجزیه و تحلیل می شوند موارد خطا و اشتباه شناخته می شود و با شناختن خطاها تصمیم گیری ها به حقیقت نزدیک تر شده و ضریب خطا کاهش پیدا می کند.
از این رو حضرت امیر المونین در بیان دلنشین دیگری فرمودند :
هیچ چیز مانند مشورت درستی و حقیقت را آشکار نمی کند.
اندیشه ها را به یکدیگر بزنید تا حقیقت و درستی از آن متولد شود.
مانع پشیمانی و انتقاد
حضرت رسول اکرم فرمودند :
مشورت انسان را از پشیمانی نگه داشته و ایمنی از انتقاد و سرزنش دیگران است.
کسانی که مشورت می کنند. اگر به راه راست روند کمتر موقع حسد واقع می شوند. زیرا دیگران پیروزی وی را از خودشان می دانند و اگر به خطا روند زبان ملامت و اعتراض مردم به او بسته است زیرا کسی به نتیجه کار خودش اعتراض نمیکند و نه تنها اعتراض نمیکنند بلکه دلسوزی و غمخواری نیز می کنند.
4- مانع استبداد به رأی
حضرت علی فرمودند :
کسی که استبداد به رای داشت ، نابود شد و کسی که با مردم مشورت کرد در عقل و خرد آنان شریک شد. و طلب مشورت عین راه یابی به حقیقت است.، کسی که استبداد به رأی داشت و رأی خود را کافی دانست به مخاطره افتاده است.
شرایط مشاور
پیش تر گفتیم که قرآن و روایات بر مشورت سفارش زیادی کرده اند و آثار و فایده های فراوانی را برای آن بر شمرده اند و حال باید دید این آثار، هر مشورتی را در بر می گیرد یا باید مشاوران دارای شرایط خاصی باشند؟ اگر لازم است مشاوران شرایط خاصی داشته باشند آن شرایط کدام است؟
در سخنان گهربار معصومین شرایط خاصی برای طرف مشورت بیان شده و تصریح کرده اند که اگر مشاوران این شرایط را نداشته باشند نه تنها مشورت با آنها سودی ندارد بلکه زیان هم دارد و امام صادق می فرمایند :
مشورت دارای حدودی است که باید آن حدود شناخته شود وگرنه زیان مشورت بیشتر از سودش خواهد بود.
اولین حدش آن است که مشاور باید عاقل باشد.
دوم این که آزاده و دیندار باشد.
سوم این که دوست و برادر باشد.
چهارم آن که رازدار باشد.
زیرا اگر مشاور عاقل باشد از عقل او در مشورت سود می بری و اگر آزاد و دیندار باشد در خیر خواهی تو تلاش می کند و در صورتی که دوست و راز دار باشد اسرار تو را بعد از اطلاع به آن می پوشاند در این صورت است که مشورت و خیر خواهی بطور کامل انجام می پذیرد. و در حدیث دیگر می فرماید :
باید در مشاور پنج خصلت باشد : عقل، حلم، تجربه، خیرخواهی و پارسایی
حال با استمداد از دیگر سخنان معصومان به توضیح این شرایط می پردازیم.
1- عقل
در بسیاری از روایات بر عاقل بودن مشاور تکیه شده است و در بعضی از روایات به حکمت این شرط نیز اشاره شده است.
سلیمان بن خالد می گوید از امام صادق شنیدم که می فرمود :
با عاقلان از مردان پرهیزکار مشورت کن، زیرا چنین انسان هایی به جز خیر و صلاح انسان رهنمون نمی شوند و بپرهیز از مخالفت با آرای آنان، زیرا مخالفت رای انسان پرهیزکار و عاقل موجب فساد دین و دنیاست.
2- تجربه و تخصص
در بعضی روایات امام معصوم علاوه بر عقل، داشتن تجربه کافی را هم در مشاوران شرط دانسته اند و ارزش رأی انسان را به مقدار تجربه او معرفی کرده اند. امام علی میفرماید :
ارزش نظر مرد به تجربه اوست.
3- دین و پارسایی
بی گمان داشتن دین، ترس از خدا، یکی از شرایط مشاوران است و این شرط در روایات متعدد با عنوان های پارسایی، آزادی و دین و خوف خدا آمده است.
امام صادق در وصیت به سفیان ثوری فرمودند :
در کارهایت با آنان که از خدا می ترسند، مشورت کن.
امیر مومنان نیز فرمودند :
در سخنانت با آنان که خدا ترسند مشورت کن.
4- بخیل، ترسو و حسود نبودن
یکی از شرایط مشاور این است که دارای ضعف هایی مانند بخل، ترس و حرص نباشد. این سه صفت از جمله صفاتی هستند که در روایات به منزه بودن مشاور از آنها تصریح شده است. حضرت امیر به مالک اشتر می نویسد :
با افراد بخیل مشورت نکن که از بخشش و کمک به دیگران بازت می دارند و از فقر می ترساندت. با افراد ترسو مشورت نکن که روحیه تو را تضعیف می کنند و از برخورد با جریان ها ناتوانت می کنند. با افراد حریص مشورت نکن که ستم را در نظر تو زینت می دهند. همانا بخل و ترس و حرص میل ها و غریزه های مختلفی اند که جامع آنها سوء ظن به خداست.
ابن میثم درباره این که چگونه منشاء این سه صفت سوء ظن به خداست، چنین توضیح می دهد : این سه صفت از یک آبشخور سرچشمه میگیرند و آن سوء ظن به خداست و ریشه سوء ظن، جهل به خداست. کسی که نمی داند خدا بخشنده است و گمان میکند که خداوند عوض آن چه را که به دیگران می بخشد، به او نخواهد داد، از فقر می ترسد و بخشش نمیکن و آدم ترسو نیز جاهل به لطف و عنایت خدا به بندگان است و از قدر الهی آگاهی ندارد. از این رو به خدا سوء ظن پیدا کرده ، گمان می کند خدا او را از مرگ نجات نخواهد داد و همین تصور غلط مانع او از اقدام به جنگ و مقابله با دشمن می شود. انسان حریص گمان می برد اگر حرص در جمع آوری مال نداشته باشد، خداوند به او مال نمی دهد از این رو وادار به حرص می شود. پی ریشه این سه صفت سوء ظن به خدا است.
