دژى در دامنه البرز (مرورى بر جنبش حسن صباح)
نيمه دوم سده دوم هجرى، شرايط را براى جهت گيرى نهضت هاى انقلابى فراهم آورد. عباسيان كه در سال ۱۳۲ / ۷۵۰ توانستند به قدرت برسند موجب تحولات مهمى در جهان اسلام به ويژه در منطقه شرق شدند. پيشتر در همان اوان قدرت گيرى عباسيان قيام هايى رخ نموده بود اما با تبديل تدريجى خلافت به نوعى امپراتورى، بستر براى شكل گيرى اين نهضت ها هموارتر گشت. با رشد تجارت و صنعت در امپراتورى عباسى در اواخر قرن سوم و سرتاسر قرن چهارم هجرى، مسائل اجتماعى از اهميتى خاص برخوردار شد و نهضت هايى كه نماينده بى نظمى و آرمان گرايى اجتماعى بودند، اهميت بسيارى يافت. نخستين شورش هشدارآميز، شورش زنج - بردگان سياه - بود كه در نمكزارهاى باتلاقى بين النهرين كار مى كردند و سپس در سال ۲۷۹ / ۸۹۲ نخستين اخبار از قيام قرامطه به گوش رسيد. اصطلاح قرامطه به معناى خاص كلمه به گروه هاى متمردى از اعراب و «نبطيان» اطلاق مى شد كه پس از جنگ بردگى زنج از سال ۲۶۴ / ۸۷۷ در بين النهرين سفلى براساس نوعى سيستم اشتراكى پا گرفت، اين جامعه سرى با تبليغات شديدى كه راه انداخت پايگاه گسترده اى بين توده هاى مردم، دهقانان و پيشه وران به دست آورد. اما قرامطه در مفهوم عام خود نهضت عظيم اصلاحات اجتماعى بود كه عدالت را براساس برابرى دنبال مى كرد. اين نهضت تحت نظر خاندان سلسله اسماعيلى كه در سال ۲۹۷ / ۹۱۰ خلافت فاطمى ضدعباسى را تشكيل دادند، درآمد و در جهان اسلام از قرن سوم تا ششم هجرى (نهم تا دوازدهم ميلادى) تحولات مهمى را سبب شد. پس از روى كار آمدن عباسيان، ديگر فرصتى براى به دست گيرى قدرت براى شيعيان نمانده بود به ويژه اينكه در فاصله سقوط نهايى امويان و قدرت گيرى آل عباس، جعفر بن محمد (ع) - متوفى در ۱۴۸ / ۷۶۵ - ششمين امام شيعى تمام تبليغات براى رسيدن به قدرت و برقرارى يك حكومت اسلامى كه مقام خليفه و امام (از نظر شيعه) را تركيب كند، مسكوت گذاشته بود. پس از جعفر بن محمد(ع)، عده اى بر فراز فرزندش موسى الكاظم(ع) گرد آمده و او را به عنوان امام پذيرفتند و عده اى پيرامون اسماعيل فرزند ارشد وى جمع آمدند. پيروان موسى الكاظم(ع) به عنوان شيعيان اثنى عشرى شناخته مى شوند اما افرادى كه به دنبال اعلام امامت اسماعيل يا فرزند او محمد بودند، اسماعيليه نام گرفتند. <!-- [if gte mso 9]> <!-- [if gte mso 10]> /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:"Table Normal"; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-qformat:yes; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt; mso-para-margin:0in; mso-para-margin-bottom:.0001pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-fareast-theme-font:minor-fareast; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-bidi-font-family:Arial; mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}