طرح جابربن حیان با موضوع قنات و آب های زیر زمینی

قسمتی ازین مجموعه

اصولاً قنات‌ها از چه اجزایی تشکیل شده‌اند؟

قنات‌، مجرایی زیرزمینی است که آب را از نقاط بالادست به پایین‌دست منتقل می‌کند. قنات‌ها معمولاً از مظهر قنات یا هرنج مشخص می‌شوند بعد رفته‌رفته قسمت‌هایی را به نام پسته که خانه به خانه هستند تشکیل می‌دهند که به دیواره‌ی این پسته‌ها میله چاه گفته می‌شود. این اجزا سپس به مادر چاه می‌رسد. در ضمن بستر قنات را کوره یا راهرو قنات می‌نامند که در زمان‌های دور سنگ‌چین بوده سپس به مرور زمان سفالی شده و بعد از سفال آجری و جدیداً سیمانی شده‌اند. هر قنات حدود ١٠٠ تا ٢٠٠ متر حریم دارد. یعنی در این حریم قنات دیگری نمی‌تواند حفر شود. البته ما قنات‌هایی را نیز داریم که ٢ طبقه درست شده‌اند و بیش‌تر در یزد در نقاطی چون مهریز، زارچ و اشک زر و هم‌چنین در کرمان و خراسان به چشم می‌خورند.

قنات‌ها از زمان شکل‌گیری و ابداع تا کنون چه تغییر و تحولاتی را به خود دیده‌اند؟

تنها چیزی که تغییر کرده مصالح مورد استفاده در سنگ‌چین بوده است‌ که همان طور که گفتم اول سنگ‌چین و بعد آجر و حالا سیمانی شده است‌ وگرنه باقی اجزای قنات دچار تغییر و تحول نشده است‌.

نکته دیگری که نه در مورد قنات بلکه در مورد آب وجود دارد این است که آب برای ایرانیان فقط یک ماده‌ی حیات‌بخش نبوده است‌. بسیاری از باورها، رسوم و عقاید ایرانی حول محور آب شکل گرفته است و چنان که می‌دانیم در ایران باستان جشن‌های متعددی برای آن برگزار می‌شده‌ است. 

◄    آب های قنات ها دونوع می باشند:

در بیشتر نقاط ایران قنات‌ها را با عنوان نر و ماده اطلاق می‌کنند و هر کدام مشخصات مخصوص به خود را دارند. آب نر معمولاً یک‌سری خصوصیات دارد. مثلاً پرقدرت وپرفشار است‌، از لحاظ آشامیدن سنگین است و معمولاً در آبیاری خرابی به بار می‌آورد. گل‌آلود است‌، املاح دارد و در جویی اگر جاری می‌شود در آن علف هرز کم‌تر سبز می‌شود و وقتی دست یا بدن آدم با این آب تماس می‌گیرد حالت لرزش و چندش به او دست می‌دهد. ولی قنات ماده آب سبکی دارد، در مسیری که می‌رود علف هرز سبز می‌شود، با آرامش حرکت می‌کند، آب بسیار سبکی دارد، املاح خیلی کمی دارد و هنگام آبیاری اصلاً اذیت نمی‌کند. محصولاتی که از این آب سیراب می‌شوند بار بیش‌تری می‌دهند و همیشه هم زلال است‌. در واقع قناتی که ماده باشد در طول سال همیشه یکسان آب دارد حالا چه بارندگی باشد و چه نباشد.

◄   معایب قنات:

در زمینهای هموار و نواحی که آب زیرزمینی شیب کافی ندارد و نیز زمینهای خیلی سست و ماسه‌ای امکان حفر قنات نیست. آب قنات ، بطور دائم جریان دارد و قابل کنترل نیست. روی این اصل ، مدام باعث تخلیه آب زیرزمینی می‌شود. در فصولی که به آب احتیاج نیست و یا احتیاج به آن خیلی کم است، امکان جلوگیری از جریان و یا کنترل آن وجود ندارد.