مبانی نظری محکم و متشابه در قرآن

(فصل دوم تحقیق)

- معناشناسی  محکم  و متشابه

الف- محکم

«واژه محکم» خلیل بن احمد فراهیدی (175ﻫ) در العین می نویسد: « اَحکَمَ فلّان عَنّی کذا، ای منعه، فلانی آن را از من باز داشت و «اِستَحکَمَ الاَمرُ ای وَثُقَ؛ آن امر محکم و استوار شد».[1] 

احمد بن فارس ریشه اصلی این واژه را به همان معنای«منع» می داند واژه «حکم» را به معنا منع از ظلم، نخستین کاربرد آن می شمارد، در واقع ماده «ح ک م» که حاکی از مفهوم «منع» است، نسبت به هر چیزی و در هر زمینه و سیاقی، به حسب آن معنا یافته و تعیّن می گیرد.در حکم قضایی، منع از ظلم، در حکمه اسب، منع از چموشی و در حکمت، منع از جهل و منع از کارهای ناشایست را اقتضا می کند.[2]     

فیروز آبادی«إحکام» را به معنای منع و بازداشتن شمرده و امر مستحکم نیز به معنای استوار شده را بیان نموده است. در واقع محکم به معنای چیزی که از تصرف و دخالت و نفوذ غیر، محفوظ مانده و راه این تصرف مسدود شده، از این رو خللی در آن راه نیافته و به حال اصیل خود استوار و محکم باقی مانده است.[3]   

ب- متشابه

تشابه از ماده شِبه و شَبَه به معنای مثل و مانند، و متشابه در باره چیزهایی به کار می رود که بخشی از آن با بخش دیگرش مشابهت دارد.

«تشابَهَ الشیئان» یعنی یکی از این دو چیز به دیگری شباهت دارد.

«المشتبهات من الامور» یعنی امور مشکل و دشوار. باب تفعیل آن به صورت «شَبَّه فلانٌ عَلیَّ» به معنای تخلیط و به شبهه انداختن و باب افتعال آن به صورت «اِشتَبَهَ الاَمر» به معنای اختلاط و مشکل و مشتبه شدن است.[4]

ابن فارس نیز ماده «ش، ب، ه» را دارای اصل و ریشه واحدی می داند که بر تشابه و هم شکلی در رکن و وصف دلالت دارد و «شَبَه» را جواهرات طلانما معنا می کنند.[5]  

«تشابه» وصف هر یک از دو چیزی است که به یکدیگر شباهتی داشته، و مایه اشتباه شده اند.[6]