مبانی نظری برده داری در فقه امامیه و اسلام

برده‌داری در فقه امامیه

موضوع بردگى از نظر اسلام همواره از موضوعات مهم و بحث برانگیز درحوزه‌ی اندیشه اسلامى، به ویژه در باب حقوق بشر است. موضوع بردگى در اسلام بسیار پردامنه و ابعاد و جوانب گوناگون فقهى، فكرى و تاریخى دارد.

موضوع «بردگى در اسلام» گرچه به دلیل عدم كارآیى آن در ساحت عمل به موضوعى فراموش شده در پژوهش هاى اسلامى تبدیل شده و از گردونه اجتهادهاى نوین فقهى خارج شده است، اما از آن جا كه موضوع حساس تاریخى است پژوهشگران مسلمان و غیرمسلمان به آن توجه داشته و گاه دستاویزى براى عیب جویى و شبهه افكنى دشمنان كج اندیش و مخالفان اسلام قرار گرفته است.

برخى با نادیده انگاشتن سهم اسلام در مبارزه‌ی فكرى و عملى با برده‌دارى و تلاش وسیع و پی‌گیر رسول خدا(ص) در حل این معضلِ ریشه دار اجتماعى، مبارزه تدریجى اسلام با برده‌دارى و پذیرش اجبارى آن را در موارد خاص به طرفدارى همه جانبه اسلام از برده‌دارى تفسیر كرده اند، به ویژه رفتار حاكمان و دولت هاى ظالمى كه به نام اسلام بر مردم حكومت مى‌كرده اند را نیز به پاى اسلام نوشته و انتقاد خود را از دولت هاى اسلامى متوجه اصل دین اسلام كرده اند. حال آن كه اگر واقعیات و شرایط اجتماعى عصر ظهور اسلام به خوبى تبیین شود و به سابقه‌ی بسیار طولانى برده‌دارى در میان ملت‌ها و دولت‌ها و بدرفتارى با بردگان در جهان توجه شود، به تلاش وسیع اسلام در حل این معضل اجتماعىِ تاریخ بشر و تحول در وضع زندگى و خوش‌بختى بردگان پى خواهیم برد.

- بردگى در جاهلیت

برده‌دارى با سابقه بسیار طولانى در میان تمام ملل و اقوام و كشورهاى جهان باستان رایج و متداول بود و پس از آن نیز همواره ادامه یافت. در مناطق تمدن خیز شبه جزیره‌ی عربستان، به ویژه جنوب آن كه خاستگاه تمدن‌ها و حكومت هاى كهن بوده، نظام برده‌دارى از سوى حاكمان اجرا مى‌شده است. علاوه بر این، مجاورت عربستان با حكومت ایران و روم كه از دولت هاى برده دار آن دوره بودند و هم چنین سكونت قبایل یهودى و مسیحى در عربستان كه برده‌دارى ازاصول فرهنگى اجتماعى آن‌ها بود، در آشنایى مردم عرب با برده‌دارى بى تأثیر نبوده است. به هر حال، جامعه جاهلى، جامعه اى برده دار بوده و سیستم اقتصاد برده‌دارى بر آن حاكم بوده است (ابوزیدآبادی، 1385،‌ ص78).

- اسباب وعوامل بردگى در جاهلیت

بردگى مانند سایر پدیده هاى اجتماعى، معلول علت واحدى نیست، بلكه عوامل متعدد فكرى، اجتماعى، اقتصادى، قانونى و... در پیدایش این پدیده، نقش داشته است. برخى از این عوامل نه تنها زمینه ساز پیدایش بردگى در تاریخ بوده، بلكه عامل بقاى آن در جهان معاصر نیز به شمار مى‌آید. در میان عوامل متعدد بردگى، چند عامل در جزیرة العرب پیش از اسلام رایج و فراگیرتر بود كه به مهم ترین آن‌ها اشاره مى‌كنیم:

- اسارت در جنگ

جنگ از شاخصه‌هاى عرب جاهلى به حساب مى‌آید؛ نزاع میان قبایل به صورت سنتى جارى در میان عرب درآمده بود و به طور دایم، ذهن آنان را به خود مشغول مى‌كرد. بسیارى از جنگ‌هاى عرب، ریشه در فقر اقتصادى و كمبود منابع تولید، از جمله آب و چراگاه داشت. زندگى در بادیه و ضرورت تعلیف احشام و اغنام اقتضا داشت تا قبیله در مكان‌هایى اقامت گزیند كه از نظر زیستى، شرایط آماده داشته باشد. اقوام عرب براى حفظ جان خود و به دست آوردن آب و غذا دست به جنگ مى‌زدند. البته عوامل دیگرى، نظیر برترى طلبى، كسب افتخار و شرف و مسایلى چون عشق به دختران یك قبیله و... نیز از عوامل جنگ و درگیرى در جاهلیت بود (جواد على، المفصل فى تاریخ العرب قبل الاسلام، ج 5، ص 403).