مبانی نظری جرایم و مجازات ها و اصل تناسب مجازات ها

اقسام جرایم و مجازات ها

جرم در لغت به معنای (گناه) آمده است (سیاح، 1377، ج1، ص569). در اصطلاح، علی رغم تعاریف زیادی كه از جرم شده هنوز هم این موفقیّت بدست نیامده تا از جرم، آن چنان تعریفی به عمل آید كه مورد قبول همه گان قرار گیرد و در زمان و مكان واجد ارزش باشد و دلیل این امر نیز این است كه پدیده ی جرم بر حسب نظر دانشمندان و محققان دارای مبانی و صور گوناگون بوده، به سخنی دیگر، آن چه كه از نظر یكی جرم محسوب می‌شود بر حسب دیگری نه تنها ممكن است عنوان جرم به خود نگیرد، بلكه امكان دارد كه حتی عملی پسندیده به شمار آید (شامبیاتی، 1384، ج1، ص213).

ماده­ی 2 قانون مجازات اسلامی جرم را چنین تعریف می کند: (هر فعل یا ترک فعلی که در قانون برای آن مجازات تعیین شده باشد جرم محسوب می شود).

راغب اصفهانی می گوید: جرم از جرم (با فتحه) آمده و اصل معنای آن بریدن میوه از درخت است و برای هر کسب و کار زشت و مکروه استعاره شده است و به معنای وادار کردن به کاری ناپسند اطلاق می شود (راغب اصفهانی، 1387، ص536).

واژه ی جرم و مشتقات آن بیش از شصت بار در قرآن آمده و اصولاً بر همان مفهوم لغوی جاری است که کسب و کار زشت باشد با این حال قرآن کریم آن را در مصادیق گسترده ای به کار برده است که شامل مستکبران، ستم گران و منکران معاد هم می شود در نتیجه لفظ جرم در قرآن عام است و رفتار مجرمانه و عقاید و اخلاق انحرافی را نیز شامل می شود. لفظ جرم در قرآن کریم شامل هر گناهی نمی شود بلکه گناهان به لحاظ شدت و ضعف و قصد مرتکب و حالات گوناگون او ممکن است تحت یکی از این عناوین قابل طرح باشد.

حقوق جزا از اصلی ترین و اصیل ترین ابواب علم حقوق و از ارکان کلیدی نظام قضایی هر کشوری است. هر نظام قضایی در دنیا به دنبال مدیریت مسایل مختلف مرتبط با جرایم و مجازات ها بوده و با بکارگیری علوم مختلفی چون جامعه شناسی، روان شناختی و دیگر علوم مرتبط قصد تشخیص و برخورد با عوامل مؤثر در بروز جرایم (اعم از عوامل فردی، اجتماعی و ...) را به صورت علمی و ریشه ای دارد. هم چنین هر نظام قضایی با وضع قوانین، انواع جرایم را مشخّص نموده و برای هر یک مجازاتی را وضع می نماید.

در حال حاضر، نظام حقوقی ایران، قانون مجازات اسلامی را به عنوان اصلی ترین منبع حقوق جزا شناخته است. ابواب مختلف این قانون نیز ضمن بیان تعریف جرم و شرایط تخفیف و تعلیق در مجازات مجرم و کلیّاتی از این دست، به بیان اقسام مجازات ها پرداخته است. جرایم مذکور در این ابواب به طور کلی همان جرایمی است که در دین مبین اسلام بیان گردیده و این قانون تنها، به دلیل نیاز محاکم به قانونی مدوّن و متناسب با شرایط و ادبیات جامعه برای صدور آرای خود، به صورتی منسجم تدوین شده است. جرایم از دیدگاه اسلام به اقسام زیر قابل تقسیم است: حدود، قصاص، دیات، تعزیرات و مجازات های بازدارنده.

در نوشتار حاضر به دلیل این که مقصود از نگارش این مطلب معرّفی اجمالی از اقسام مجازات هاست، از ورود به فرعیّات و مسایل جزئی خودداری می شود. گفتنی است شرح مفصّل هر یک از جرایم یاد شده به قدری می تواند گسترده باشد که خود به تنهایی موضوع کتابی مستقل قرار گیرد.

اینک به توضیح اجمالی هریک از جرایم فوق می پردازیم.