مبانی نظری فتنه،ابتلاء ، امتحان، تمحیص، تمییز، نظر، نبین

1-1- تعریف ابتلاء 

ابتلاء درقرآن با واژه‌هایی از قبیل بلاء، فتنه و امتحان بیان شده است كه بیشترین كاربرد به واژه‌ی ابتلاء وفتنه اختصاص دارد. واژه‌های دیگری نیز وجود دارند که اختصاص به ابتلاء ندارد لکن در اهداف، مترادف واژه ابتلاء می‌باشند.

1-1-1-  معنای لغوی ابتلاء 

ریشه‌ی این كلمه «بلو» در اصل به معنی كهنگی و فرسودگی است. «بلی الثوبُ بلی وبلاءً به معنای لباس وجامه كهنه وفرسوده شده می‌باشد» به كسی كه مسافرت او را خسته وفرسوده كرده باشد می‌گویند: «أبلاهُ السفر»، «بلاء» به معنی آزمودن وامتحان كردن هم به كار می‌رود. «بَلَوته؛یعنی او را آزمودم ومثل این كه از زیادی آزمایش او را خسته وفرسوده كردم.» درزبان عربی گاه از غم واندوه ونعمت نیز به بلاء تعبیرشده ودرعلّت این نام گذاری گفته‌اند: «سمی الغم بلاءً من حیث انه یبلی الجسم»، غم از آن جهت كه جسم را فرسایش می‌دهد بلاء نامیده می‌شود.

مرحوم طبرسی در این زمینه می‌نویسد:

«به نعمت ویا خسارت وزیان از آن جهت بلاء می‌گویند كه در اصل، بلاء آن چیزی است كه به وسیله‌ی آن حالات انسان از صبر وشكر ظاهر می‌شود پس به این جهت خداوند انسان‌ها را با نعمت‌ها امتحان می‌كند تا شكر آن‌ها را ظاهر سازد و همچنین آنان را با شدائد وسختی‌ها می‌آزماید تا صبر آنان پدیدار گردد و از این راه به ثوابی نائل آیند.»

ابن فارس می‌نویسد: «بلوی: البلاء واللام والواو والیاء، أصلان؛ أحدهما: إخلاق الشیء والثانی: نوعٌ من الاختبار»، بلوی: با، لام، واو دارای دو معنای اصلی است؛ نخست به معنای فرسوده شدن چیزی و دوم به معنای اختیار وآزمایش است، معنای اخیر دركتب لغوی دیگر نیز آورده شده است.

تكالیف و مسئولیت‌ها هم بلاء نام دارند، «البلاء:التكلیف لانه شاق البدن». چرا که اولاً بدن به راحتی تمایل دارد و تمام تكالیف برای تن وجسم سخت و مشكل است. ثانیاً آن‌ها آزمون‌هایی از طرف خداوند است «وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجاهِدینَ مِنْكُمْ وَالصَّابِرینَ وَ نَبْلُوَا أخْباركُم». والبته ما شما را در مقام امتحان می‌آوریم تا آن‌كه در راه خدا جهاد وكوشش دارد وصبر می‌كند مقامش معلوم سازیم واخبار و اظهارات شما نیز (به مقام عمل) بیازماییم. برخی از لغویون بلاء را به معنی ایجاد ودگرگونی وتحول نیز می‌دانند. «ان الاصل الواحد فیها هو ایجاد التحول، ای التقلب و التحویل وهذا المعنی ینطبق بجمیع مواردها ومصادیق‌ها من دون ای تجوز او یتكلف فیها واما الامتحان والاختبار والابتلاء... فكل هذه من معانی مجازیه ومن لوازم الاصل وآثاره بحسب الموارد». اصل درواژه‌ی بلاء ایجاد تحول و دگرگونی، به معنی تبدیل شدن وتغییر كردن می‌باشد و این معنی مطابق است باتمام موارد آن و مثال‌های غیر از معنی دچار شدن و كلماتی نظیر امتحان، اختبار و ابتلاء تمام این معانی، مجازی(معناهای ثانوی كلمه) هستند و از لوازم اصل معنا وآثار(كاركردهای فعل) آن هستند كه بنا به موارد (درجملات مختلف) به كار می‌روند. «وَ لَنَبْلُوَنَّكُم بِشیءٍ مِّنَ الخُوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِّنَ الْأمْوالِ وَ الْأنفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ الصَّابِرین»،و البته شما را به پاره‌ای از سختی‌ها چون ترس وگرسنگی و نقصان اموال و نفوس و آفات زراعت بیازماییم، و صابران را بشارت و مژده بده. «أی نجد تحولاً فی حالاتهم و اختلالاً فی امور معاشهم بعوارض الخوف أوالجوع أو غیرهما». تحول و دگرگونی در حالاتشان و تغییر و پریشانی در کارهای زندگیشان به دلیل ترس، گرسنگی یا غیر این دو ایجاد می‌کنیم.

گروهی معنای اصلی آن را آزمایش و اختیار (آزمایش کردن) در نظر گرفته‌اند و گروهی دیگر معانی اصلی آن را دگرگونی و کهنه شدن می‌دانند. لذا در معنای اصلی آن اختلاف است.