در طول تاریخ مسافران برای استراحت و غذا به مكانها و استراحتگاههای عمومی پناه بردهاند. روم باستان هنگامی كه به اوج قدرت خود رسیده بود تعداد زیادی مسافرخانه در مسیر راههای عمومی و پناهگاهها یا استراحتگاهها ایجاد كرده بود. این ها بیشتر برای مقامات دولتی و شخصیتهای كشوری اهمیت داشتند. در آسیا،استراحتگاههای كوچك در مسیر كاروانها ایجاد شده بود. زوار كه به محلهای زیارتی می رفتند ، میتوانستند در این مكانها استراحت كنند و غذای مورد نیاز را به دست آورند. واژه مهمانداری یك واژه قرون وسطایی است و مقصود از آن استراحت گاه یا اقامتگاه مسافران است. نكته قابل توجه این است كه هنوز هم در اروپا مهمانخانههایی وجود دارد كه پذیرای مسافران خسته است و به آنها غذا و نوشابه میدهد.
مهمان پذیرهایی كه جنبه بازرگانی داشتند در سده پانزدهم در اروپا به وجود آمدند. نخستین این نوع مهمان پذیرها با نام «تختخواب و صبحانه» به وجود آمد كه افراد در خانههای شخصی به قیمتهای اندك از مسافران پذیرایی میكردند. در همین زمان كسانی كه مالك قطعههای بزرگی از زمین بودند، كلبههای كوچكی بر روی زمینهای خود (به نام خود) میساختند و از افراد پذیرایی می كردند.
در سده شانزدهم جادهسازی و مسافرت دریایی موجب افزایش مسافران گردید و در نتیجه بر تعداد مسافرخانهها و كلبههایی كه به گونهای از مهمانانی پذیرایی میكردند افزوده شد. در آخرین سالهای سده هفده و نخستین سالهای سده هجده تشكیلاتی برای پذیرایی مهمانان به وجود آمد كه نمونههای نخستین از مهمانخانههای امروز است. در سال 1774 نخستین میهمانخانه (هتل)در لندن گشایش یافت؛ پس از آن در 1794 «سیتی هتل» در نیویورك گشایش یافت.
در ایالت متحده امریكا نخستین مهمانخانه (هتل) با تجهیزات و تسهیلات امروزی در سال 1892 در بستن ماساچوست ساخته شد كه نام آن «ترمانت هاس» بود. این مهمانخانه دارای تعداد راهرو، اتاق خواب، اتاق پذیرایی، اتاق رخت كن و حمام بود. در پاریس، هتل ریتز، در لندن، ساوی و در سنگاپور رافلز نمونههایی پذیرایی، نوآوریهایی مشاهده شد. یك آمریكایی مشهور به نام «ای. ام. استاتر» از جمله نخستین كسانی بود كه توانست با ساخت اتاقهای بزرگ، كه دارای حمامهای خصوصی، شیر آب، برق، تلفن، رادیو و سیستم ذخیره جا بود ارائه كند. نوآوریهای دیگر در صنعت مهمان پذیری و مهمانخانه عبارت بودند از دستگاه حرارت مركزی، تهویه هوا،آسانسور، روشنایی و سیستم فاضلاب كه در آمریكا ارائه شدند. مهمانخانههای سراسر دنیا به سرعت این نوآوری را پذیرفتند.
از هتل و هتلداری در ایران از زمان دور اطلاعی در دست نیست. در تاریخ معماری ایران، نام هتل همواره با فعالیتهای تجاری و در پارهای موارد با سفرهای زیارتی همراه بوده است. تنها اطلاعات موجود كاروانسراها و چاپارخانههای عهد هخامنشیان محدود میشود و پس از آن با كاروانسراهای ایران در عهد صفویه و ایجاد آب انبارها برای رفاه مسافران برخورد می شود كه تقریباً در تمام ایران در طول مسیر شاهراههای آسیایی خاور دور به وجود آمدهاند و هنوز در گوشه و كنار بقایای آنها دیده میشود.
كاروانسراها ارزش ویژهای در تاریخ معماری ایران كسب كردهاند چرا كه با توجه به اشكال و فرم عملكرد بسیار حساب شده آنها، همواره منزلگاه بین راه و یا داخل شهر بازرگانان و زائران بوده و كلیه فعالیتهای مربوط به هر دوره خاص از تمدن بشری از جمله انبار كالا، محل نگهداری دام، محل زندگی و استراحت، محل گرد هم آیی و .. را برعهده داشتهاند. این پدیده از نقطه نظر اقتصادی در داد و ستد و حمل و نقل مالالتجارههای روستاهای مملكت به شهرها و از آنجا به كشورهای خارج، وظیفه مهمی را برعهده داشته است و از نقطه نظر اجتماعی، راحتی و آسایش مردم را در سفرهای طولانی و دراز مهیا مینموده است و از دید سیاسی بهترین پست امدادی جهت آذوقه و نیروهای تازه نفس و استراحت قشون در كشمكشهای كوچك و احیای جنگهای بزرگ بوده است. قسمت دوم
تاریخچه هتل در ایران معاصر
در سال 1306 خورشیدی توسط یك مهاجر روسی به نام خاچیك مادیكیانس كافهای بنام نادری در خیابان نادری تهران دایر شد و این شخص برای اولین بار در تهران بكار شیرینپزی پرداخت و چندی بعد در جوار كافه نادری، هتلی به همان نـام تأسیس كرد.
برای نخستینبار در تهران در رستوران این هتل بود كه غذاهای فرهنگی نظیر بیفتك و بیف استروگانف و غیره به ایرانیان معرفی شد. همچنین كافه گلاسه، بستنی فرنگی، انواع قهوههای ترك و فرانسه و انواع نانهای قالبی برای اولین بار به وسیلة مؤسس این هتل در اختیار علاقهمندان گذاشته شد.
در جوار تأسیس هتل، رستورانهای متعددی نیز در تهران، رشت، بندر انزلی، بابلسر و دیگر شهرهای ایران به وسیله ایرانیان و خارجیان دائر گردید و تعداد آنها در هنگام جنگ جهانی دوم و ورود افسران و سربازان متفقین افزایش قابل توجهی یافت. با خاتمه جنگ و خروج افسران و سربازان خارجی بسیاری از این رستورانها تعطیل شد. از كافههای مشهور تهران آن زمان كافههای كانتینانتال و لقانطه بود. كافه كانتینانتال در خیابان اسلامبول قرار داشت و كافه لقانطه در میدان بهارستان در عمارت نظامیه دایر شده بود. این عمارت از بناهای باشكوه دوره ناصرالدین شاه قاجار بود. عمارت نظامیه دارای تالار بزرگ و بسیار زیبایی بود كه در هر چهار طرف آن پردههای نقاشی به چشم میخورد. در این تابلوها مناظر جالبی از سلام محمدشاه قاجار دیده میشد و چهره رجال سرشناس آن زمان در این تابلو تصویر شده بود.
در قدیمی ترین واحدهای اقامتی و پذیرائی تهران كه امروز فقط نامی از آن باقی مانده است میتوان مهمانخانه مدرن گراند هتل را نام برد. گراند هتل از مجللترین و معروفترین هتلهای نیم قرن پیش تهران بود. این هتل در خیابان لالهزار كمی بالاتر از كوچه ملی قرار داشت و در سالهای پیش هر وقت میهمان سرشناسی از خارج به تهران میرسید تنها محلی كه برای اقامت او در نظر گرفته میشد گراند هتل بود. گراند هتل سالن بزرگی نیز داشت كه هنرمندان آن روز ایران در آن به اجرای برنامه میپرداختند و به تدریج كه هتلهای دیگر در تهران ساخته شد این هتل از رونق افتاد. كافه و رستورانهای آن روز در حقیقت محل تجمع اعیان و اشراف آن زمان بود و رفتن به كافه و رستوران خود یك نوع تشخص محسوب میگردید
اما امروزه، پذیرایی از مهمان (كه گاهی آن را تهیه اقامتگاه یا صنعت هتلداری) مینامند و صنعت تأمین غذا و نوشابه (كه گاهی آن را صنعت پذیرایی) مینامند، شامل مجموعهای از تشكیلات و تسهیلات میشود كه یكی از بخشهای بسیار پویای صنعت جهانگردی و مسافرت جهانی را تشكیل میدهد. مسافر به هر كجا برود نیاز به محلی برای خواب، استراحت و غذا دارد. پذیرایی شامل مجموعهای از تشكیلات خوابگاهی میشود كه امكان دارد به صورت استراحتگاههای بسیار مجلل یا حتی تنها محدود به یك تخت خواب معمولی و صبحانه كامل شود. میزان تسهیلات و تشكیلات مهمان پذیرها بازتابی از نیازها و سلیقههای مختلف مسافران و پویاییهای این بازار است. در سراسر دنیا، رشد صنعت جهانگردی، در سطح داخلی و خارجی، تعداد اتاق خواب با سرعتی افزون افزایش یافته است. همچنین با رونق گرفتن صنعت جهانگردی، صنعت تهیه غذا و تأمین نوشابه نیز گسترش یافته است.
معماری