مقایسة مبانی فكری و سنت شعری رودكی (پدر شعر فارسی) و نیما یوشیج (پدر شعر نو فارسی)

مقدمه و پیشگفتار:

سالهاست كه نام رودكی پیوسته با عنوان «پدر شعر فارسی» و نام نیما یوشیج (علی اسفندیاری) با عنوان «پدر شعر نو فارسی» همراه بوده است و گاه خواننده بدون آنكه علت واقعی این وجه تسمیه را بداند آن را به خاطر سپره و بارها ذكر نموده است.

شاعران بزرگواری كه هر كدام در اعتلای فرهنگ و ادب غنی ایرانی بسیار كوشیده‌اند و تأثیرگذار بوده‌اند و هركدام تحولات بسیار عظیمی را در زمانه و عصر خویش حاصل كرده‌اند.

افراد بسیاری نیز در معرفی آنان و توضیح و گزارش آثارشان گام نهاده‌اند.

در این تحقیق كوشیده شده است تا بین مبانی فكری و سنت شعری این دو شاعر، مقایسه‌ای انجام دهم و در ضمن به علل و دلایلی كه باعث شده است از میان خیل عظیم شاعران و گویندگان فارسی از دیرباز تاكنون این دو را به عنوان پدران‌ شعر فارسی برگزیده‌اند، اشاره نمایم.

به نظر محقق برای یك مقایسه‌ی اصولی و صحیح، نخست باید به بررسی و شناخت جزئیات مطالب مورد قیاس پرداخت و سپس نتیجه‌گیری نمود. البته قابل ذكر است كه اگر بخواهیم یك مقایسه‌ی نسبتاً اصولی انجام دهیم؛ باید با توجه به آنكه تعداد ابیات بر جای مانده از این دو شاعر بسیار از لحاظ كمیت با هم اختلاف دارند و چون تعداد ابیات بر جای مانده از رودكی كمتر از هزار بیت است ولی در مورد نیما یوشیج این تعداد چندین برابر می‌باشد؛ لذا به ذكر پاره‌ای از آنها می‌پردازیم تا بدین وسیله یك توازن تقریباً منطقی بین شمار ابیات این دو شاعر از لحاظ ارزیابی برقرار گردد.

لازم به ذكر است كه در تذكره‌ها و كتب تاریخ ادبیات درباره‌ی شمار اشعار رودكی سخن بسیار گرفته‌اند: برخی آن را متجاوز از یك میلیون بیت می‌دانند و برخی دیگر بر آن‌اند كه 700 هزار بیت بوده، و نیز آورده‌اند كه شعر رودكی در صد دفتر گردآوری شده بوده كه بی‌گمان این ارقام مبالغه‌آمیز است. آنچه مسلم است آن است كه رودكی پر شعر بوده و اكنون همان‌طور كه ذكر شد مقدار اندكی از سروده‌های او در دست است.

در این مجموعه تلاش شده است كه با بررسی و تفحص بر روی اكثر آثار و تحقیقاتی كه در باب این دو شاعر شده است و در كنار هم قرار دادن آن مطالب به نتیجه‌ای كه مورد نظر است، دست یافته شود. در باب رودكی و نیما یوشیج تحقیقات و كتب فراوانی به انجام رسیده و تألیف شده است؛ اما آنچه اكنون پس از سالها می‌تواند انگیزه‌ای برای تأمل و تألیفی دوباره در شعر و زندگی این دو شاعر باشد، یكی همان مقایسه‌ی مبانی فكری و سنت شعری این دو است و نیز شاید با این روش پاره‌ای از ابهامات با این روش از میان برداشته شود و دیگر آن كه شاید در كنار هم قرار دادن مطالب به صورت مقایسه‌ای راه تازه‌ای را در نقد و تحلیل اشعار این دو گوینده‌ی شهیر ایرانی به همراه داشته باشد.

مجموعه‌ی حاضر به هر حال كوششی است برای آشنایی و باز آشنایی كه از منابعی بسیار با ارزش در این زمینه مدد جسته است.

. دیوان شعر رودكی (حاوی همه اشعار مستند بر پایه تازه‌ترین یافته‌ها با بیت نما و نمایة عام)، دكتر جعفر شعار، ص 5.

فهرست:

مقدمه و پیشگفتار.................................................................................................. 1

نخستین شناسندگان رودكی.................................................................................. 4

نخستین شناسندگان نیما یوشیج............................................................................ 7

عقاید و افكار رودكی:............................................................................................ 9

1-   عقاید و افكار حكیمانه و اندرزگویی................................................................ 9

2-   رقیق القلب و باهوش بودن رودكی................................................................. 11

3-   حس بی‌نیازی................................................................................................... 12

4-   نیكنامی............................................................................................................. 12

5-   مذهبی بودن..................................................................................................... 13

عقاید و افكار نیما یوشیج:...................................................................................... 16

1-   مهربانی و دلسوز بودن................................................................................... 16

2-   اجتماعی و سیاسی بودن نیما.......................................................................... 18

3-   پند و اندرزگویی.............................................................................................. 25

4-   پایبندی نیما به زادگاه و طبیعت و مظاهر آن.................................................. 26

5-   استواری و پایبندی به عقاید............................................................................ 30

6-   اصول عقاید نیما در باب نظم و نثر................................................................. 30

7-   عقاید مذهبی نیما.............................................................................................. 31

معلومات رودكی و بازتاب آن در اشعارش.......................................................... 32

1-   قرآن و حدیث.................................................................................................. 36

2-   اشاره به داستانهای قرآن و اساطیر سامی..................................................... 37

3-   بهره‌گیری از مضامین شعر عرب و اشاره به سرایندگان آنها....................... 37

4-   اشاره به اساطیر ایرانی و داستانهای پهلوانی................................................. 38

5-   اشارات علمی و فلسفی.................................................................................... 38

معلومات نیما یوشیج و بازتاب آن در اشعار وی.................................................. 39

1- آشنایی و تسلط بر زبان فرانسه...................................................................... 39

2- یاد‌گیری زبان عربی......................................................................................... 39

3- تسلط بر سبك و اوزان اشعار قدما................................................................. 40

4- آشنایی با هنر موسیقی.................................................................................... 40

5- تدریس زبان فارسی و عربی........................................................................... 41

6- توانایی بر نویسندگی و داستان نویسی و نمایشنامه نویسی........................... 41

7- آشنایی با نقد ادبی........................................................................................... 42

8- تسلط بر سبك رمانتیسم و سمبلیسم............................................................... 42

9- آشنایی نیما با فقه و اصول و حكمت............................................................... 45

رودكی پدر شعر فارسی و علل و دلایل آن.......................................................... 46

نیما پدر شعر فارسی و علل و دلایل آن................................................................ 53

نكات دستوری و صنایع ادبی در اشعار رودكی .................................................. 60

1-   ویژگیهای صرفی............................................................................................. 61

1-1) افعال............................................................................................................. 61

2-1) اسمها .......................................................................................................... 62

3-1) حروف ......................................................................................................... 63

- استعمال حروف ربط یا اضافه مركب .............................................................. 64

4-1) پیشوندها ..................................................................................................... 64

استعمال و حذف به قرینة پیشوند « بـ » تاكیدی................................................... 64

استعمال پیشوند‌های كهن ..................................................................................... 65

استعمال پسوند (ومند) به جای مند ...................................................................... 65

استعمال فراوان كاف تحبیب، تصغیر، تلطیف......................................................... 65

ابدال حروف ......................................................................................................... 66

2) ساختار نحوی................................................................................................... 66

2-1) جمله ............................................................................................................ 66

2-2) ضمایر ......................................................................................................... 66

3-2) تكرار كلمه ................................................................................................... 67

نكات دستوری ...................................................................................................... 68

اضافه تشبیهی ...................................................................................................... 68

كاربرد دو حرف اضافه برای یك متمم ................................................................ 69

صفت جانشین موصوف ....................................................................................... 70

صفت فاعلی........................................................................................................... 70

صفت بیانی ........................................................................................................... 71

صفت مفعولی ....................................................................................................... 71

بدل ....................................................................................................................... 71

قید شك و تردید ................................................................................................... 71

قید تنبیه ................................................................................................................ 72

صوت (شبه جمله تأسف) ..................................................................................... 72

ضمیر ملكی .......................................................................................................... 72

پسوند دارندگی و اتصاف .................................................................................... 72

انواع الف ............................................................................................................... 72

الف ندا .................................................................................................................. 72

الف زاید ................................................................................................................ 73

الف تاكید .............................................................................................................. 73

الف اطلاق ............................................................................................................. 73

اسم مصدر ........................................................................................................... 73

ی مصدری ........................................................................................................... 73

فعل دعایی ............................................................................................................ 74

جمله معترضه ...................................................................................................... 74

اضافه استعاری .................................................................................................... 74

واو حالیه .............................................................................................................. 74

كه حالیه ................................................................................................................ 75

قید حالت ............................................................................................................... 75

كاربرد می برای تاكید .......................................................................................... 75

استفهام تقریری..................................................................................................... 75

 حرف ربط برای تسویه........................................................................................ 75

 نمونه‌‌هایی از صنایع ادبی در اشعار رودكی ...................................................... 75

تشبیه .................................................................................................................... 76

استعاره ................................................................................................................ 78

استعاره كنائی (از نوع تشخیص) .......................................................................... 79

كنایه ..................................................................................................................... 80

ایهام ..................................................................................................................... 81

تضاد، طباق .......................................................................................................... 81

غلو ........................................................................................................................ 82

مجاز ..................................................................................................................... 82

ردالمطلع ............................................................................................................... 82

جناس زاید............................................................................................................. 82

طرد و عكس.......................................................................................................... 83

تمثیل ..................................................................................................................... 83

هجویه.................................................................................................................... 83

ذو وزنین............................................................................................................... 84

حشو...................................................................................................................... 84

نكات دستوری و صنایع ادبی در شعر نیما ......................................................... 85

استعاره ................................................................................................................ 85

كنایه ..................................................................................................................... 86

مجاز ..................................................................................................................... 86

تشبیه..................................................................................................................... 88

سمبل..................................................................................................................... 89

صفت‌ مفعولی مركب.............................................................................................. 91

كنایه ..................................................................................................................... 93

صفت فاعلی مرخم ................................................................................................ 94

تاثیر گذاری رودكی و كلام وی بر گویندگان پس از خود.................................... 97

1- سعدی ............................................................................................................. 102

2- مسعود سعد- قطران تبریزی- ابوالمظفر مكی پنجدهی- سنایی- سعدی-
ادیب‌الممالك .......................................................................................................... 102

3- سنایی .............................................................................................................. 103

4- كسایی مروزی- رشید و طواط ...................................................................... 104

5- دقیقی .............................................................................................................. 104

6- سعدی ............................................................................................................. 104

7- وزیر ابی‌طیب مصعبی...................................................................................... 105

8- عنصری بلخی ................................................................................................. 105

9- ابوشكور بلخی- فردوسی ............................................................................... 105

10- ابوطاهر خسروانی ........................................................................................ 106

11- ابوشكور بلخی............................................................................................... 106

12- فردوسی........................................................................................................ 106

13- ازرقی هروی................................................................................................. 107

14- رابعه- عنصری- سنایی غزنوی- قطران تبریزی- امیر معزی نیشابوری- رشید و طواط- ظهیر‌الدین فاریابی- فریدالدین عطار نیشابوری- خواجوی كرمانی- اوحدی مراغه‌ای ....................... 107

15- سنایی- ابن‌یمین ............................................................................................ 109

تأثیرگذاری نیما و كلام وی بر گویندگان پس از خود ......................................... 110

1- شهریار............................................................................................................ 110

دو مرغ بهشتی....................................................................................................... 111

2- ضیاء هشترودی.............................................................................................. 112

3- میرزاده عشقی................................................................................................. 112

4- اسماعیل شاهرودی......................................................................................... 113

5- شین پرتو......................................................................................................... 114

6- فروغ فرخ زاد................................................................................................... 114

7- نصرت رحمانی................................................................................................ 116

گستردگی انواع قالب‌های شعری در شعر رودكی................................................ 120

گستردگی انواع قالب‌های شعری در اشعار نیما یوشیج........................................ 124

رودكی و مدیحه‌سرایی در اشعار او..................................................................... 136

نیما یوشیج و مدیحه‌سرایی.................................................................................... 143

ویژگیهای اشعار رودكی....................................................................................... 149

ویژگیهای اشعار نیما............................................................................................. 160

مضامین اشعار رودكی ........................................................................................ 169

مدح ....................................................................................................................... 169

تغزل ..................................................................................................................... 171

توصیف ................................................................................................................ 172

خمریات.................................................................................................................. 173

مرثیه .................................................................................................................... 174

هجو ...................................................................................................................... 176

زهد و پند ............................................................................................................. 177

مضامین اشعار نیما یوشیج .................................................................................. 180

طبیعت گرایی ........................................................................................................ 180

شب ....................................................................................................................... 186

انسان دوستی ....................................................................................................... 189

نمادگرایی (سمبولیسم) ......................................................................................... 191

راز و رمز جانوران در شعر نیما ........................................................................ 196

1- آواز قفس......................................................................................................... 197

2- پرنده منزوی ................................................................................................... 197

3- توكا ................................................................................................................. 198

4- خریت .............................................................................................................. 199

5- خروس ............................................................................................................ 200

6- داروگ ............................................................................................................ 201

7- روباه ............................................................................................................... 202

8- سیولیشه ......................................................................................................... 202

9- شب‌پره‌ ساحل نزدیك ..................................................................................... 203

10- غراب ............................................................................................................ 204

11- ققنوس .......................................................................................................... 205

12- قو ................................................................................................................. 206

13- كاكلی ............................................................................................................ 206

14- كبك .............................................................................................................. 207

15- كرم ابریشم .................................................................................................. 207

16- كك كی‌ (گاو نر) ............................................................................................ 207

17- گاو ................................................................................................................ 208

18- گرگ ............................................................................................................. 209

19- لاشخورها ..................................................................................................... 210

20- مرغ شكسته‌پر .............................................................................................. 211

سبك اشعار رودكی .............................................................................................. 213

بررسی سبكی نمونه‌هایی از اشعار رودكی ......................................................... 217

شعر زندگانی و مرگ ........................................................................................... 217

شعر عصا بیار كه وقت عصا و انبان بود............................................................. 218

نتیجه‌گیری ............................................................................................................ 224

سبك اشعار نیما ................................................................................................... 226

نمونه‌ای از شعر آزاد نیما «شعر مهتاب».............................................................. 227

نتیجه‌گیری ............................................................................................................ 231

فهرست منابع و مآخذ............................................................................................ 233