خسارت معنوی ناشی از جرم

مقدمه

از نظر اسلام ، انسان ، برترین موجود عالم است كه خداوند از روح خود در او دمیده و فرشتگان را امر كرد تا بر او سجده كنند و او را به عنوان خلیفه‌ی خود در زمین برگزید اگر چنانچه آدمی حرمت خود را حفظ كند و حركت تكاملی را به درستی طی كند به جایی می‌رسد كه از ملائك هم بالاتر می‌رود و به موقعیتی می‌رسد كه در خیال نمی‌گنجد .

« رسدآدمی به جایی كه به جز خدا نبیند            بنگر كه تا چه حد است مقام آدمیت »

انسان با چنین موقعیت و جایگاه ممتازی هم سلامت و تمامیت جسمانی و اموال و متعلقات او مورد تأكید است و باید از هر گونه تعرض مصون بماند و هم حفظ حرمت و شخصیت او از جنبه‌های گوناگون در اسلام مورد احترام بوده و بر صیانت آن تاكید شده است ، و بر خسارت‌های وارده بر آن عنایت بیشتری دارد . زیرا پیامبر عظیم الشأن اسلام هدف از بعثت خود را كامل نمودن فضایل اخلاقی عنوان می‌كند كه یكی از وجوه فضایل اخلاقی رعایت حقوق معنوی افراد است .

پس خسارت منحصر به ضرر مادی نبوده ،‌بلكه ، به مهمترین بعد از ابعاد وجود شخصیت انسان كه همان بعد معنوی و روحانی باشد ایراد لطمه نموده و آن را متضرّر می‌نماید كه غالباً زیان‌های مادی قابل جبران و طریق جبران آن نیز مشخص است و در بسیاری موارد اعاده وضع به حالت سابق آن به نحو كامل وجود دارد ، اما به دلیل دشواری اندازه‌گیری زیان معنوی و تقویم آن به پول و گاهی عدم امكان این اندازه‌گیری و سنجش آن با پول ، و یا مرسوم نبودن چنین ارزیابی در نظام‌های مختلف حقوقی ، در خصوص امكان جبران آن ،‌وحدت نظر وجود ندارد ، اگر چه در اكثر كشورها ، این نوع خسارت ، نیز مشمول قاعده‌ی جبران خسارت دانسته شده است . و از این حیث تفاوتی با خسارت‌های مالی ندارد . ولی در برخی كشورها به طور صریح غیر قابل جبران اعلام گردیده ، یا حداقل در امكان جبران آن تردید شده است . در نظام حقوقی ما نیز ، نسبت به امكان جبران این گونه خسارتها و حدود و ثغور آن ابهام جدی وجود دارد و درپاره‌ای از اظهار نظرها كه از سوی مراجع قانونی چون شورای نگهبان و شورای عالی قضایی سابق مبنی بر عدم امكان جبران این خسارت به طریق مادی و مغایرت آن با موازین شرعی شده است ، این تردید را بوجود آورده كه امكان مطالبه‌ی خسارت معنوی وجود ندارد . هر چند شریعت مقدس اسلام براساس اصول و قواعد كلی از جمله قاعده‌ی « لاضرر و لاضرار فی الاسلام » و قاعده نفی عسر و حرج ، ایراد هر گونه ضرر وخسارت را به اشخاص چه ضررهای مادی و چه ضررهای معنوی به طور كلی ممنوع نموده است . بر همین اساس چگونه ممكن است به جبران خسارتهای مادی تاكید داشته باشد ، اما توجهی به خسارت معنوی و لزوم جبران آن نداشته باشد ؟

در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ، از جمله در اصول 39 و 40 ایراد هر گونه ضرر و خسارت ممنوع شده و طبق اصل 22 و 23 32 ق 10 . از لطمه به حقوق معنوی انسانها منع شده است و اگر خسارتی به حیثیت و شرافت و سرمایه معنوی كسی وارد آید طبق اصل 171 ق . ا . باید جبران شود و در قوانین عادی نیز تلویحاًو یا با الصراحه اشاراتی راجع به خسارت معنوی شده است كه این امر نشانگر توجه شایان قانونگذار ما به موضوع خسارت معنوی می‌باشد . به هر صورت حقیر سعی بر آن دارم كه با بررسی در محدوده‌ی قوانین و مقررات لازم الاجراء فعلی ، بالاخص قانون اساسی و قانون مسئولیت مدنی و آیین دادرسی كیفری و مجازات اسلامی و منابع معتبر فقهی به بحث و تجزیه و تحلیل پیرامون به ویژه در آثار حقوقی وكیفری آن بپردازم ، تا انشاء الله با تبیین وجاهت و مشروعیت این موضوع ، توجه و رسیدگی وجبران ، مورد عمل مراجع محترم قضایی و مورد توجه و تاكید اساتید گرامی واقعی گردد، باشد تا زمینه‌ی دستیابی بیشتر به نظم واقعی و استقرار عدالت و ایجاد محیط مساعد جهت ارتقاء فضائل اخلاقی ، تامین آزادیهای سیاسی و اجتماعی ،ایجاد امنیت و آسایش همگانی و سایر اهداف مندرج در قانون اساسی فراهم آید ، و با وضع قوانین متقن و محكم ، و مرتفع نمودن نواقص موجود در این زمینه ، مراجع محترم قضایی و امنیتی ، همانگونه كه اموال مردم را از تعدیات و تجاوزات محفوظ می‌دارند ، با اتكا به چنین قوانین مستحكم ، حیثیت و اعتبار و احساسات اشخاص حقیقی را نیز كه از اهمیت و اولویت بیشتری برخوردار است از تعرضات و تعدیات محفوظ و مصون دارند و ضمانت‌های اجرایی برای این قوانین الزام آور وجود داشته باشد تا متجاوزین را از فكر تجاوز و تعدی به افراد باز دارد و خسارهای وارده به زیان دیدگان را مرتفع نماید .

حقیقت امر آن است كه برخلاف خسارت‌های مادی ، مصادیق دیگر خسارت تحت عنوان « خسارت معنوی » به جهت آن كه كثرت بروز این نوع خسارت‌ها واهمیت آن در جامعه‌ی امروز به گونه‌ای است كه در خیلی از موارد خسارات وارده بر روح و روان و شخصیت و احساسات و عواطف فرد سنگین‌تر از خسارت جسمی و مالی بوده و قابل مقایسه با آن نیست و از سوی دیگر غفلت و بی‌توجهی نسبت به این گونه خسارات در نظام حقوقی مبتنی بر اسلام ، باروح و قوانین اسلامی مغایرت دارد و آن را غیر عادلانه و غیركارآمد جلوه می‌دهد و موجب تضییع حقوق اشخاص می‌شود ، لذا پرداختن به این موضوع و دست‌یابی به راه‌كارهای آن از اهمیت خاصی برخوردار است . بنابراین با وسع اندك علمی خود تنگناهای نظری و عملی ، را مورد بحث و فحص قرار داده ، تا پاسخ قانع كننده‌ای در مسایل مورد نظر خود بیابم . لذا در این پایان نامه سعی بر آن است تا به پرسش‌های ذیل پاسخ داده شود .

1- آیا خسارات معنوی قابل جبران هستند یا خیر و در صورت قابل جبران بودن به چه ترتیبی باید آن را جبران نمود ؟

2- اصولاً چگونه می‌توان سرمایه‌های معنوی از بین رفته را با معیارهای مادی مورد ارزشیابی قرار داد ؟

3- شیوه‌ها و ملاك‌های جبران خسارت معنوی چیست ؟

4-  آیا در نظام حقوقی اسلام روشهایی برای جبران خسارت معنوی پیش بینی شده است ؟

5-  خسارت معنوی ناشی از فوت توسط چه اشخاصی قابل مطالبه است ؟ و آیا این نوع خسارت‌ها قابل انتقال و ورّاث هست یا خیر ؟

6- موضع مقننین ایران و فرانسه و عملكرد آنان در خصوص این موضوع به چه نحو است ؟

7- آیا در حقوق كشورهای دیگر منجمله كشور فرانسه جبران مالی خسارت معنوی مورد پذیرش است یا نه ؟

دراین نوشتار سعی شده است با تتبع در منابع فقهی و منابع حقوقی ایران و فرانسه و بكارگیری روش تحقیق كتابخانه‌ای و گردآوری منابع و اطلاعات وتحلیل و نقد وارزیابی آنها فرضیه‌های زیر اثبات شود :

 1- همانگونه كه ضررهای مادی صرف باید با وسایل مادی از جمله پول جبران گردند ، ضررهای صرف معنوی نیز در درجه‌ی اول ، باید با وسایل صرف معنوی مثل اعاده حیثیت و عذرخواهی در مجامع یا جرائد جبران گردند .

2- اگر خسارت معنوی با توسل به روشهای غیر مادی قابل جبران نباشد ضمن اقدامات غیر مادی (مثل اعاده حیثیت و ...) اقدامات جبران كننده‌ی مادی نیز باید به عمل آید .

3- شناسایی حقوق و سرمایه‌های معنوی و حمایت از آن ریشه در مفاهیم اخلاقی و قواعد حقوق اسلامی دارد .

4- حقوق كشورهای دیگر ، جبران مالی خسارت معنوی را مورد پذیرش قرار داده‌اند .

اهداف این تحقیق ، ارائه بحث تحلیلی و عمیق از خسارت معنوی و تبیین نقاط مبهم و خطاهای قانونی در حقوق ایران و بررسی این موضوع به خصوص با نگاه نو به مسائل دینی و مطالعه‌ی تطبیقی بحث در نظام حقوقی كشورهای ایران و فرانسه و یافتن راه حل مناسب و ارائه در موارد ابهام و اجمال بوده است .

این نوشتار در دو بخش نگارش یافته كه بخش اول آن به كلیات اختصاص یافته است و مطالب این بخش در دو فصل تحت عناوین 1- مفهوم ومبانی تئوریك خسارت معنوی 2- مسئولیت ناشی ازخسارت معنوی در حقوق اسلام و اندیشه‌های حقوق فرانسه ارائه گردیده است .

بخش دوم نیز به جایگاه خسارت معنوی در قوانین موضوعه ایران و فرانسه و مصادیق و روش‌های جبران آن اختصاص یافته است كه در دو فصل مستقل مورد بحث و بررسی قرار گرفته است و در فصل سوم آن مطالعه‌ی تطبیقی و مصادیق خاص خسارت معنوی و در فصل چهارم روش‌های جبران خسارت معنوی و افراد ذی حق مطالبه خسارات معنوی بحث شده است .

فهرست مطالب:

 مقدمه ........................................ 1

بخش اول : كلیات .............................. 5

فصل اول : مفهوم و مبانی تئوریك خسارت معنوی ... 6

مبحث اول : معانی و ملاك‌ها و ریشه‌های تاریخی مفهوم خسارت معنوی 7

1-1-1-   معنی لغوی خسارت ........................ 7

1-1-2-   معنی اصطلاحی خسارت ...................... 9

1-1-3-   انواع تقسیمات خسارت و معیار آن ........ 11

الف – خسارت ناشی از نقض قرارداد ......... 12

ب- خسارت ناشی از تقصیر غیر قراردادی یا عمل نامشروع 13

ج- خسارت ناشی ازارتكاب جرم............... 13

1-1-4-   ملاك تشخیص خسارت مادی از معنوی ......... 16

1-1-5-   تعریف خسارت معنوی ..................... 18

1-1-6-   تقسیمات خسارت معنوی ................... 22

1-1-7-   پیشینه‌ تاریخی مفهوم خسارت معنوی در اسلام و قوانین كهن   24

1-1-8-   پیشینه تاریخی خسارت معنوی در حقوق ایران 26

1-1-9-   نگاهی تاریخی به خسارت معنوی در فرانسه . 26

مبحث دوم : اركان مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی و شرایط مطالبه آن ............................................. 27

1-2-1- وجود ضرر ............................. 27

1-2-2- ارتكاب فعل زیانبار نامشروع ........... 29

1-2-3- رابطه سببیت بین فعل زیانبار نامشروع و خسارت موجود     31

1-2-4- دفاع مشروع ........................... 31

1-2-5- اجرای حكم قانون یا مقام صلاحیت‌دار ..... 32

1-2-6- اجبار ................................ 33

1-2-7- اضطرار ............................... 34

1-2-8- اجرای حق ............................. 34

1-2-9- شرایط ضرر قابل جبران در خسارت معنوی .. 35

الف –خسارت باید قطعی و مسلم باشد............. 35

ب- خسارت باید مستقیم باشد ................... 37

ج - خسارت باید جبران نشده باشد .............. 39

د- خسارت باید قابل پیش‌بینی باشد ............. 41

مبحث سوم : مبانی مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی 42

1-3-1- نظریه تقصیر .......................... 42

1-3-2- ایرادها به نظریه‌ی تقصیر .............. 45

1-3-3- نظریه خطر ............................ 45

1-3-4- ایرادها به نظریه خطر ................. 46

1-3-5- نظریه تضمین حق ....................... 47

1-3-6- نظریه مختلط .......................... 48

1-3-7- مبانی مسئولیت مدنی ناشی از ایراد خسارت معنوی درحقوق موضوعه
ایران و فرانسه .............................. 49

1-3-8- فقه و حقوق اسلامی و نظریه تقصیر و نظریه خطر   49

فصل دوم : مسئولیت ناشی از خسارت معنوی در حقوق اسلام و اندیشه‌های دكترین‌های
حقوقی فرانسه ................................ 51

مبحث اول : خسارت معنوی در حقوق اسلام ......... 52

2-1-1- مستندات و مدارك قاعده لاضرر ........... 52

2-1-2- انطباق عنوان ضرر با خسارت معنوی ...... 56

2-1-3- انطباق عنوان ضرار با خسارت معنوی ..... 57

2-1-4- شمول لفظی قاعده لاضرر بر اثبات جواز مطالبه‌ی خسارت معنوی    58

2-1-5- قاعده نفی عسر و حرج و جبران خسارت معنوی 65

2-1-6- انطباق عنوان حرج بر خسارت معنوی ...... 66

2-1-7- قاعده اتلاف و تسبیب ................... 69

2-1-8- وجوه افتراق و اشتراك ، اتلاف و مباشرت و تسبیب 70

2-1-9- قاعده غرور ........................... 72

2-1-10- بنای عقلا و جبران خسارت معنوی ........ 74

مبحث دوم : مفهوم و ماهیت دیه و جبران خسارت معنوی    76

2-2-1-معنای دیه در لغت واصطلاح فقه و حقوق .... 76

2-2-2- پیشینه‌ی تاریخی دیه ................... 77

2-2-3- ماهیت دیه و جبران خسارت معنوی ........ 79

2-2-4- مطالبه‌ی خسارت‌های معنوی زاید بر دیه ... 81

مبحث سوم : تعزیر و جبران خسارت معنوی ........ 83

2-3-1- معنای تعزیر در لغت و اصطلاح فقه ....... 84

2-3-2- مفهوم و ماهیت تعزیر و جبران خسارت معنوی 85

2-3-3- تعزیر مالی كیفر خصوصی یا جبران خسارت معنوی   87

2-3-4- تعزیر مالی دردهای جسمانی ناشی از جنایت بر جسم ، لطمه به عرض و
خسارت ناشی از سب ............................ 88

مبحث چهارم : قصاص ، حد قذف و امكان جبران مالی خسارت معنوی    90

2-4-1- معنای قصاص در لغت و اصطلاح فقه ........ 90

2-4-2- مفهوم و ماهیت قصاص و امكان جبران مالی خسارت معنوی     91

2-4-3- معنای قذف در لغت و اصطلاح فقه ......... 92

2-4-4- ماهیت حد قذف و احكام قذف ............. 93

2-4-5- امكان تبدیل حد قذف به جبران مالی خسارت معنوی 94

2-4-6- ایلاء و خسارت معنوی ................... 95

مبحث پنجم : دیدگاه فقهای اسلام در جبران مالی خسارت معنوی 96

2-5-1- نظریه‌ی عدم جواز جبران مالی خسارت معنوی 96

2-5-2- نظریه مالی ........................... 97

2-5-3- نظریه امكان جبران خسارت مالی ......... 97

مبحث ششم : خسارت معنوی دراندیشه‌های حقوق فرانسه 99

2-6-1- اصول نظریه‌ی امكان جبران مالی خسارت معنوی ... 99

2-6-2- اصول نظریه‌ی امكان جبران خسارت معنوی . 105

بخش دوم : جایگاه خسارت معنوی در قوانین موضوعه ایران و فرانسه و مصادیق و روش‌های جبران آن ................... 110

 فصل سوم : مطالعه‌ی تطبیقی و مصادیق خاص خسارت معنوی 111

مبحث اول : جایگاه خسارت معنوی در قوانین موضوعه 112

 3-1-1- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در قانون اساسی     112

3-1-2- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در مسئولیت مدنی     119

3-1-3- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در حقوق مدنی    125

3-1-4- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در قانون آیین دادرسی كیفری ............................................ 129

3-1-5- خسارت معنوی در آئین دادرسی مدنی ..... 132

3-1-6- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در حقوق اداری   132

3-1-7- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در قانون مجازات اسلامی ............................................ 136

3-1-8- موضع قوانین مطبوعات نسبت به ایراد خسارت معنوی     146

مبحث دوم : مصادیق خاص خسارت معنوی در مطبوعات 149

3-2-1- توهین به اشخاص و افترا به وسیله مطبوعات 149

3-2-2- توهین به مقدسات در مطبوعات .......... 153

3-2-3- توهین به مقامات رسمی در مطبوعات ..... 155

3-2-4- خسارت معنوی در رسانه‌ها .............. 156

3-2-5- سوء استفاده از عنوان صاحب پروانه و نام و علامت روزنامه دیگر ............................................ 156

مبحث سوم : مصادیقی از افعال زیانبار خسارت معنوی ... 158

3-3-1- تجاوز به حق معنوی پدید آورنده ....... 158

3-3-2- تجاوز به حق مخترع ................... 164

3-3-3- سوء‌استفاده از اسم تجارتی ............ 167

3-3-4- سوء استفاده از طرح و مدل‌های صنعتی ... 169

3-3-5- رقابت نامشروع یا رقابت مكارانه ...... 170

3-3-6- خسارت تأخیر تأدیه ................... 171

3-3-7- بازداشت قانونی ...................... 174

3-3-8- لطمه به عواطف و احساسات ............. 178

3-3-9- غصب نام خانوادگی .................... 181

3-3- 10- سلب آزادی ......................... 183

3-3-11- به هم زدن وصلت ..................... 186

 مبحث چهارم: ایراد خسارت معنوی به جمع نامحصور 189

3-4-1- ایراد خسارت معنوی به سندیكاها ....... 191

3-4-2-ایراد خسارت معنوی به انجمن‌ها ......... 192

مبحث پنجم : كودكان و خسارت معنوی ........... 194

3-5-1- مسئولیت كودكان در فقه و حقوق اسلامی .. 195

3-5-2- جبران ضرر و خسارت به عهده ی كیست .... 197

الف ) تقصیر سرپرست ......................... 198

ب) عدم تقصیر سرپرست ........................ 199

 فصل چهارم : روش‌های جبران خسارت معنوی و افراد مستحق مطالبه‌ی آن ............................................ 203

مبحث اول : راههای جبران انواع خسارت معنوی .. 204

4-1-1- نگاه كلی به روش‌های جبران خسارت معنوی 204

4-1-2- انواع جبران خسارت معنوی ............. 206

4-1-3- اعاده وضعیت سابق یا روش عینی ........ 207

4-1-4- پرداخت غرامت یا جبران خسارت معنوی از راه دادن معادل   210

4-1-5- جبران خسارت به روش نمادین و اسمی .... 217

4-1-6- پرداخت غرامت كیفری و تنبیهی ......... 218

مبحث دوم :نحوه‌ی ارزیابی و تعیین میزان انواع خسارت معنوی 219

4-2-1- نحوه‌ی ارزیابی خسارت معنوی و تفاوت تألم پذیری افراد    219

4-2-2- روش تعیین مبلغ جبران خسارت .......... 221

4-2-3- ملاك زمان ارزیابی .................... 222

4-2-4- ملاك ارزیابی خسارت در فرض تعدد اسباب . 224

4-2-5- ارزیابی و تقویم خسارت معنوی ناشی از آسیب‌های جسمی 227

4-2-6- روش‌های جبران خسارت معنوی در لطمه‌های روحی ... 231

مبحث سوم : مطالبه‌ی خسارت معنوی ............. 235

4-3-1- افراد مستحق مطالبه‌ی خسارت معنوی ..... 235

4-3-2- مطالبه خسارت معنوی وارده به متوفی از ناحیه‌ی وراث وبازماندگان زیان دیده................................... 241

4-3-3- مطالبه‌ی خسارت معنوی وارده قبل ازفوت متوفی    241

4-3-4- نظریه‌ی عدم امكان انتقال حق مطالبه‌ی خسارت معنوی به ورثه ............................................ 242

4-3-5- نظریه‌ی انتقال حق مطالبه‌ی ورثه درصورت مطالبه زیان دیده قبل از فوت ........................................ 243

4-3-6- نظریه‌ی امكان انتقال حق مطالبه به ورثه 244

4-3-7- دعوای مطالبه‌ی خسارت معنوی ناشی از فوت مجنی علیه ازناحیه وراث ............................................ 246

4-3-8- مطالبه‌ی خسارت معنوی ناشی از جرح منجر به فوت مجنی علیه ازناحیه وراث به عنوان قائم مقام او ................. 247

4-3-9- قوانین و رویه‌های قضایی در زمینه‌ی مطالبه جبران خسارت شخصی ............................................ 249

مبحث چهارم : اسباب رفع یا كاهش مسئولیت مدنی در خسارت معنوی   251

4-4-1- اسباب معافیت ........................ 252

4-4-2- قوه قاهره یا حوادث پیش‌بینی نشده ..... 254

4-4-3- تقصیر زیان دیده ..................... 255

4-4-4- رضایت زیان دیده ..................... 257

نتیجه‌گیری و پیشنهاد ........................ 260

5-1- نتیجه‌گیری ............................. 261

5-2- پیشنهادات ............................. 264

1- فهرست منابع ............................. 266