نقش دادرس و اصحاب دعوا در اداره ی امورموضوعی و حکمی در دادرسی مدنی

تحول نظام­های حقوقی مدرن نشان می­دهد که بخش اعظم تلاشها در عرصه­ی دادرسی، آفرینش نظامی عادلانه و حقیقت مدار بوده است. رسیدن به این مطلوب، نیازمند طراحی شیوه­ای دقیق و جامع از فرآیند دادرسی است که در آن هر یک از بازیگران دعوا، یعنی دادرس و اصحاب دعوا از امکاناتی برابر برای رسیدن به رأی برخوردارند. در این جهان­بینی حقوقی، فرآیند دادرسی، یک نزاع برای پیروزی نیست، بلکه عرصه­ی گسترده­ای است که همکاری توأم با حسن نیت دادرس و اصحاب دعوا را می­طلبد. در این میان، هدف این اثر توجه به بخشی از فرآیند دادرسی، یعنی امور موضوعی و حکمی است و در آن سعی شده است تا به این پرسش پاسخ داده شود که نقش دادرس و اصحاب دعوا در اداره­ی امور موضوعی و حکمی چیست؟ مشاهده­ی قوانین، اصول حاکم بر فرآیند دادرسی و دکترین حقوقی نشان می­دهد که در حوزه­ی امور موضوعی و امور حکمی، توزیع نقشها تا حد زیادی متعادل است؛ هرچند برتری­هایی وجود دارد و این برتری در زمینه­ی امور موضوعی متعلق به اصحاب دعوا و در زمینه­ی امور حکمی متعلق به دادرس است؛ اما این تفوق نسبی سبب نمی­شود که نقش دادرس در اداره­ی امور موضوعی و نقش اصحاب دعوا در اداره­ی امور حکمی نقشی منفعل و کم اهمیت باشد.

کلید واژگان : امور موضوعی، امور حکمی، اصل تعاون، اصل تغییرناپذیری دعوا.

فهرست مطالب

فصل اول :  مقدمه  

مبحث اول– دادرسی مدنی و عناصر آن ..................................................................................... 6

گفتار اول – مفهوم دادرسی مدنی و عناصر آن.................................................................. 6

بند اول - مفهوم دادرسی مدنی.......................................................................................... 6

بند دوم – عناصر دادرسی مدنی  ..................................................................................... 8

الف- طرفین دادرسی مدنی ........................................................................................ 9

ب- دادرس ...................................................................................................................... 9

ج- موضوع دادرسی مدنی ........................................................................................... 10

 گفتار دوم – رابطه­ی میان عناصر دادرسی مدنی ........................................................... 11

مبحث دوم – امور موضوعی ........................................................................................................... 16

گفتار اول - مفهوم امور موضوعی .......................................................................................... 20

گفتار دوم – انواع امور موضوعی  .......................................................................................... 24

الف - امور موضوعی اصلی .......................................................................................... 24

1-وقایع اولیه و وقایع نهایی .................................................................................... 25

2-وقایع مادی و وقایع اعتباری  ............................................................................. 27

ب- امور موضوعی تبعی ............................................................................................... 28

1-امور موضوعی تبعی اثباتی ................................................................................. 29

2-امور موضوعی تبعی تفسیری ............................................................................. 29

مبحث سوم- امور حکمی  .............................................................................................................. 30

مبحث چهارم – تمایز امور موضوعی از امور حکمی ............................................................... 33

گفتار اول – معیارهای تفکیک امور موضوعی از امور حکمی  ...................................... 35

بند اول– معیارهای تفکیک امور موضوعی از امور حکمی از منظر حقوق............. 35

الف- نظریه­ی پاسخ به طرق متعدد .......................................................................... 36

ب-نظریه­ی واژگان متداول............................................................................................ 36

ج- نظریه­ی منطقی نوع استنباط .............................................................................. 37

د- سایر نظریات .............................................................................................................. 39

ه – نظریه­ی منتخب ..................................................................................................... 40

بند دوم- معیار تفکیک امور موضوعی از امور حکمی از منظر فقه ......................... 41

گفتار دوم – مصادیق مشتبه امور موضوعی و امورحکمی............................................... 41

الف- سبب دعوا .............................................................................................................. 42

ب- توصیف ...................................................................................................................... 44

ج-  دلالت دلیل ............................................................................................................. 46

1-ارائه­ی دلیل ............................................................................................................ 47

2-پذیرش دلیل .......................................................................................................... 47

3-بررسی ارتباط دلیل .............................................................................................. 47

4-ارزیابی دلیل ........................................................................................................... 48

5-تفسیر دلیل ............................................................................................................. 49

6-توصیف دلیل .......................................................................................................... 50

7-رسیدگی به دلیل  ................................................................................................ 51

ج- عرف، قوانین خارجی و قواعد مربوط به احوال شخصیه­ی سایر مذاهب 51

گفتار سوم – تمایز امور موضوعی از امور حکمی در دیوان عالی کشور...................... 52

فصل دوم – نقش دادرس و اصحاب دعوا در اداره­ی امور موضوعی 

مبحث اول – نقش دادرس و اصحاب دعوا در ارائه­ی امور موضوعی .................................. 63

گفتار اول- نقش اصحاب دعوا در ارائه­ی امور موضوعی .................................................. 64

الف –حق و تکلیف اصحاب دعوا در ارائه امور موضوعی .................................... 64

ب - شرایط امور موضوعی .......................................................................................... 75

گفتار دوم - نقش دادرس در ارائه­ی امور موضوعی  ........................................................ 77

الف - موضوعات ناگهانی................................................................................................ 79

1-احراز تقصیر زیاندیده و تقسیم مسئولیت........................................................ 81

2-تعیین ماهیت و قلمرو تعهدات طرفین قرارداد.............................................. 81

3-احراز ناتوانی مدیون............................................................................................... 85

4-تعیین سبب بطلان عقد ..................................................................................... 86

ب- خواسته­ی ضمنی ................................................................................................... 87

مبحث دوم – نقش دادرس و اصحاب دعوا در اثبات امور موضوعی ................................... 89

گفتار اول – نقش اصحاب دعوا در اثبات امور موضوعی ................................................. 90

بند نخست – نقش اصحاب دعوا در ارائه­ی دلیل ......................................................... 90

الف – قاعده­ی البینه علی المدعی............................................................................ 90

 1– تعیین مفهوم مدعی در قاعده­ی البینه علی المدعی ............................. 91

2-  اجرای قاعده­ی­ البینه علی المدعی در برخی مصادیق خاص ............... 98

ب- رعایت اصل صداقت و حسن نیت در ارائه دلیل............................................ 102

ج-  افشای دلیل .............................................................................................................

بند دوم – نقش اصحاب دعوا در اداره­ی دلیل................................................................ 110

گفتار دوم – نقش دادرس در اثبات امور موضوعی .......................................................... 112

بند نخست- نقش دادرس در ارائه­ی دلیل ...................................................................... 112

الف – نقش دادرس در تمسک به ترتیبات تحقیقی ............................................ 112

ب- علم قاضی ................................................................................................................ 120

بند دوم- نقش دادرس در اداره­ی دلیل ........................................................................... 125

الف- نقش دادرس در احراز شرایط  قانونی دلیل ................................................. 125

ب-نقش دادرس در احراز عنصر ارتباط ................................................................... 126

ج-نقش دادرس در تفسیر و توصیف دلیل ............................................................. 127

د-نقش دادرس در ارزیابی دلیل ................................................................................ 128

ه- نقش دادرس در رسیدگی به دلیل ...................................................................... 135

مبحث سوم- نقش دادرس و اصحاب دعوا در تغییر امور موضوعی .................................... 137

گفتار اول - نقش اصحاب دعوا در تغییر امور موضوعی .................................................. 137

بند نخست - تغییر در حیطه­ی استثنائات وارد بر اصل تغییرناپذیری دعوا ......... 139

الف - تغییر خواسته  .................................................................................................... 140

ب-تغییر نحوه­ی دعوا ................................................................................................... 144

ج-تغییر ادعا در مرحله­ی تجدیدنظر ........................................................................ 147

1-تغییر عین مال به قیمت آن و بالعکس .......................................................... 147

2-تغییر عنوان خواسته ............................................................................................ 148

3-افزایش ادعا در قالب مطالبه­ی دیون حال شده ............................................ 148

 بند دوم - تغییر در چارچوب خواسته­ی تثبیت شده­ی دعوا .................................. 148

گفتار دوم - نقش دادرس در تغییر امور موضوعی ........................................................... 152

الف – اصلاح قرارداد ..................................................................................................... 154

1-تعدیل قرارداد در نتیجه­ی حوادث پیش بینی نشده .................................. 158

2-تعدیل قرارداد با حذف شروط اجحاف­آمیز...................................................... 162

ب- تغییر شیوه­ی جبران ضرر و زیان ...................................................................... 164

1-تغییر شیوه­ی پرداخت از مثل به قیمت ........................................................ 165

2-تغییر در قالب اعطای تسهیلات به مدیون ..................................................... 166

فصل سوم – نقش دادرس و اصحاب دعوا در اداره­ی امور حکمی

مبحث اول – نقش دادرس و اصحاب دعوا در ارائه­ی امور حکمی ...................................... 171

گفتار اول – نقش دادرس در ارائه­ی امور حکمی ............................................................. 172

بند اول– حق و تکلیف دادرس در استناد به امور حکمی ......................................... 172

الف- نقش دادرس در استناد به احکام   ................................................................ 172

ب- نقش دادرس در تفسیر امور حکمی ................................................................. 177

ج- نقش دادرس در توصیف امور موضوعی ............................................................ 180

بند دوم – تأثیر اشتباه دادرس در ارائه­ی امور حکمی ............................................... 181

بند سوم - جایگاه مشورت در ارائه­ی امور حکمی( نظریه­ی دوست دادگاه).......... 183

بند چهارم - نقش شهود گرایی قضایی در ارائه امور حکمی   ................................. 184

گفتار دوم- نقش اصحاب دعوا در ارائه­ی امور حکمی ..................................................... 188

مبحث دوم - نقش دادرس  و اصحاب دعوا در تغییر امور حکمی ...................................... 194

گفتار اول – نقش دادرس در تغییر امور حکمی .............................................................. 194

بند نخست- تغییر قواعد حقوقی حاکم بر دعوا ............................................................ 195

الف- تغییر قواعد ارائه شده از سوی اصحاب دعوا ............................................... 195

ب- صدور حکم بر مبنای انصاف ............................................................................... 196

بند دوم- تغییر در توصیف امور موضوعی ...................................................................... 198

الف- تغییر در توصیف خواسته­ی دعوا..................................................................... 198

1-موضع دکترین در تغییر توصیف خواسته....................................................... 198

2-موضع رویه­ی قضایی در تغییر توصیف خواسته .......................................... 201

3-شرایط تغییر در توصیف خواسته ..................................................................... 202

ب- تغییر توصیف رابطه­ی حقوقی ........................................................................... 206

گفتار دوم- نقش اصحاب دعوا در تغییر امور حکمی ...................................................... 210

نتیجه گیری .................................................................................................... 216

فهرست منابع

منابع فارسی ........................................................................................................................................ 221

منابع عربی ........................................................................................................................................... 228