نظام دیوانی ساسانیان و صاحب منصبان عالی مقام(از آغاز دورة ساسانیان تا بهرام پنجم)

پایان نامه حاضر می کوشد شکل گیری و گسترش نظام حکومتی ایران دوره ای ساسانی را از سال 226تا 420 میلادی روشن سازد.محور این تحقیق توصیفی است پیرامون بخش های قضایی و اداری دیوانسالاری ساسانی. در این میان ، مقام های مربوط به این نظام مورد توجه قرار گرفته اند .فصل اول تحقیق که حکم مدخل را دارد ،روند قدرت یابی و استقرار حکومت ساسانی را در دوره ای اردشیر بابکان مورد بررسی قرارمی دهد ؛ سال های کوشش او در برقراری پیوندهای نزدیک میان دین و حکومت و به عبارت بهتر ، اتخاذ شکلی یگانه از دین به عنوان دین رسمی ، در جریان این روند مورد بحث قرار گرفته است . فصل دوم ،جزئیات مربوط به طبقات اجتماعی در این دوره گردآوری و تحلیل شده اند ، درفصل سوم تصویری کلی از نظام دیوانی ساسانیان ارائه می کند. فصل چهارم مشاغل دیوانی و درباری دیوانسالاری ساسانی را مورد بررسی قرار می دهد . بالاخره ،در فصل پایانی ،شخصیت های برجسته ای که در دیوانسالاری ساسانی ایفای نقش کردهاند ، مورد شناسای و تحقیق قرار گرفته اند .

روش تحقیق به کار رفته در این بررسی بیش از هر چیز روش کتابخانه ای است .داده های این بررسی از متن های نوشتاری گردآوری شده اند . در ارائه ای این داده ها از شیوه ی توصیفی – تحلیلی استفاده شده است و در مواقع لزوم ،کوشش شده است مباحث متناقض مورد تحلیل نیز قرار گیرند.

 واژگان کلیدی : دیوانسالاری – ساسانیان- مشاغل دیوانی و درباری – طبقات اجتماعی – شخصیت های دیوانی .

فهرست مطالب

مقدمه

معرفی منابع

فصل اول: تلاش اردشیر در جهت تشكیل حكومت و اتحاد دین و دولت 19

1-1ساسانیان ادامه دهنده را هخامنشیان 20

2-1 تلاش اردشیر در جهت تشكیل حكومت 24

3-1 اتحاد دین و دولت در عصر ساسانیان 27

فصل دوم: مروری بر طبقات اجتماعی در عصر ساسانیان 32

1-2 تعریف طبقه اجتماعی 33

2-2 طبقات اجتماعی 34

3-2 طبقه روحانیون 37

1-3-2 موبد 45

2-3-2 موبدان موبد 48

3-3-2 هیربد 51

4-3-2 زوت و راسپی 53

5-3-2 دستور 54

4-2 طبقه جنگجویان 54

1-4-2 وظیفه جنگجویان 57

2-4-2 تقسیم طبقات جنگجویان 57

1-2-4-2 سواره نظام 57

2-2-4-2- جایگاه سواره نظام 58

2-2-4-2 پیاده نظام 60

5-2 طبقه كشاورزان و صنعتگران 61

1-5-2- طبقه كشاورزان 65

2-5-2-طبقه صنعتگران 67

فصل سوم: نظام دیوانی در عصر ساسانیان 68

1-3 شناخت سازمان‌های داخلی دوره ساسانیان 69

2-3- دیوان 73

1-2-3 پیدایش دیوان‌ها 75

3-3 دیوان ریاست طبقات جامعه 77

1-3-3 وزرگ فرمذار یا بزرگ فرمذار 78

2-3-3وظایف و اختیارات وزیر 83

4-3 دیوان سپاه 84

1-4-3 ایران سپاهید 86

2-4-3 ارتشیاران سالار 89

3-4-3ارگبذ 90

5-3 دیوان دادرسی (داد) 93

1-5-3 ارزش داد و دادگستری 96

2-5-3 منشاء قوانین در عصر ساسانیان 98

3-5-3 حوزه قضات 99

4-5-3 ادّله اثبات دعوی 100

5-5-3 پادشاه در منصب قضاوت 102

6-5-3 روحانیون در منصب قضاوت 103

6-3 دیوان رسایل (دیوان دبیران) 105

7-3 طبقه‌ی متستخدمین ادارات (دبیران) 106

1-7-3 دبیر 109

2-7-3 ایران دبیربد(دبیر بد) 110

3-7-3 اهمیت دبیران و دیدگاه شاهان به دبیران 111

4-7-3 چگونگی برگزیدن دبیران 114

5-7-3 وظایف دبیران 116

6-7-3 اصناف دبیران 119

1-8-3 دین دبیر 119

8-2--3 دبیران دیوان خراج 120

3-8-3 گذك آمار دبیر 121

4-8-3 واسپوهرگان آمازكار 121

5-8-3 روانیگان دبیر 121

6-8-3 آذربادگان دبیر 121

7-8-3 گنج آمار دبیر 122

9-3 دیوان سرای شمرهیا دیوان استیفا (اداره مالیه) 122

10-3 دیوان خراج 123

1-10-3 خسرو انوشیروان و اصلاح نظام مالیاتی 125

2-10-3 واستر پوشان سالار 126

3-10-3 آمار كار(آمارگر ) 128

4-10-3 دهقانان 129

1-4-10-3 جایگاه دهقانان 132

11-3 دیوان درآمدهای كل كشور 133

12-3 دیوان خزائن 134

13-3 گهبذ و ضرب مسكوكات 135

14-3 دیوان آتشكده‌ها 136

15-3 دیوان برید 137

16-3 دیوان اشراف 141

17-3 دیوان ایران دربد 142

18-3 دیوان مهرشاهی (دیوان خاتم ) 143

19-3 دیوان احشام 144

1-19-3آخور آمار دبیر – آخورسالار 145

20-3 دیوان ویژگان 146

21-3 دیوان نوروز 147

22-3 دیوان كستبزود (دیوان آب) 148

1-22-3 وظیفه‌ی دیوان آب 149

23-3 دیوان جامه خانه 150

24-3 ایران درستبد 150

فصل چهارم :مشاغل دیوانی و درباری 152

1-4مشاغل دیوانی 153

2-4 پادشاه 154

1-2-4شاه 155

1-2-4 وظیفه متقابل شاهان و پادشاهان 156

3-4 شهرب 157

4-4 مرزبان 159

5-4 اسپهبد 161

6-4 پادگوسپانان 162

7-4 بیدخش 164

8-4 اندرزبد 165

9-4 آموزگاران اسواران 166

10-4 دریوشان جادگگو و دادور (مدافع درویشان و دادور) 167

11-4 خرم باش 167

12-4 پشتیگبان سالار 169

13-4 مهماندار 170

14-4 خوانسالار 171

15-4 پذشخوار 172

16-4 مردبذ 173

17-4 دیده‌بان سلطنتی 174

18-4 بازدار 174

19-4 گنجور 175

20-4 دواتدار 175

21-4 كاروانسالار 176

22-4 تغاربد 176

23-4 آیین بد 176

24-4 بازاربد 177

25-4 كیروگ بد ( هنربد ) 177

1-5 تنسر در منابع 180

1-1-5-تنسر 182

2-1-5 تنسر شخصیتی تاریخی 184

2-5 ابرسام 186

1-2-5تنسر و ابرسام 188

3-5 كرتیر و تقویت روحانیت زرتشتی 192

1-3-5 كرتیر 193

2-3- 5 كرتیر و شاپور یكم و ترقی مقام وی در شاهان بعدی 195

3-3-5 كریتر و كتیبه‌های وی 199

4-5 آذرپاد مهراسپندان 206

5-5 مهرنرسی 210

نتیجه 215

كتاب شناسی ( فهرست منابع و ماخذ) 219