بررسی فقهی و حقوقی ماهیّت عفو متهمان و محکومان در قانون مجازات اسلامی مصوب 1392

 

این پایانامه دارای   164 صفحه و در قالب ورد و قابل ویرایش می باشد که بخشی از متن و فهرست آن را در ادامه برای مشاهده قرار داده ایم

پایان نامه جهت دریافت مدرک کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم شناسی

چکیده

گر چه در جوامعِ مختلف، متداول­ترین واکنش در برابر مجرم، مجازات بوده است، اما این واکنش همیشه اهدف مجازات را که مهمترین آنها اصلاح و تربیت بزهکار بوده است، برآورده نساخته، به همین جهت نهاد عفو نیز از گذشته در کنار مجازات مطرح بوده و افرادی که مرتکب جرم می شدند در مواردی و با شرایطی مورد عفو قرار می­گرفتند. در عصر حاضر نیز با وجود نهادهایی همچون آزادی مشروط و تعلیق مجازات و سایر نهادهای مشابه، نهاد عفو همچنان جایگاه خود را حفظ کرده است. در قوانین قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، اَقسام عفو و شرایط اِعمال هر یک در قانون مجازات عمومی بیان شده بود؛ ولی در قوانین مصوّب پس از انقلاب اسلامی با توجّه به پذیرفته شدن ولایت مطلقه فقیه در قانون، دگرگونی­هایی در قوانین مختلف و از جمله در خصوص عفو عمومی پدید آمد و سئوالاتی را درخصوص مبنای فقهی عفو، مرجع اعطا کننده عفو عمومی و میزان اختیارات این مرجع پدید آورد که در این تحقیق به بررسی این موضوع خواهیم پرداخت که آیا عفو عمومی در حیطه اختیارات رهبری است یا قوه مقنّنه و یا هر دو و حدود اختیارات مرجع معطی عفو به چه میزان است. در نهایت خواهیم گفت که در حقوق موضوعه ایران، عفو اعم از عمومی و خصوصی در اختیار مقام معظم رهبری است؛ لیکن با تفویض بخشی از اختیارات خود به مجلس شورای اسلامی، صلاحیت خود را بدین گونه اعمال می­نماید.

کلید واژگان: عفو، عفو عمومی، عفو خصوصی، جرم، قانون مجازات اسلامی.

مقدمه

بیان مسئله:

بی تردید اجرای مجازات و كامل كردن آن، همیشه بهترین و مؤثرترین شیوه برای اصلاح بزهكار نیست و مصلحت جامعه نیز همیشه در مجازات شدن مجرم نیست.بر همین اساس، از روزگاران كهن، قضا زدایی و كیفرزدایی به روش های مختلف مطرح بوده است و در هر نظام حکومتی مسأله اغماض و چشم پوشی از مجازات متهمین و محکومین تحت اغراض مختلف و متعدد کم و بیش مد نظر بوده است. اگر پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله پس از فتح مكه عفو عمومی اعلام نمی كرد، بسیاری از كسانی كه در آزار و اذیت مسلمان ها و غارت اموال ایشان دخالت داشتند یا در جنگ ها دستشان به خون مسلمانان آلوده شده بود، خود را در معرض محاكمه و مجازات می دیدند و مقاومت می كردند و یا به مناطق دیگر پناهنده می شدند و در پی یافتن فرصت و ضربه زدن به پیامبر و حكومت نوپای اسلامی برمی آمدند، ولی ایشان با درایت و دوراندیشی، نه تنها از این تهدید جلوگیری كرد، بلكه با نشان دادن رحمت و رأفت اسلامی، نور امید را در دل های مردم زنده كرد و باعث شد تا مردم گروه گروه به اسلام بگروند. اگر مصلحت جامعه اسلامی و مسلمانان در آن روز اقتضایی دیگر داشت، پیامبر آن را نادیده نمی گرفت و عفو عمومی، آن هم به صورت مطلق اعلام نمی كرد. مؤید این سخن تصمیمی است كه پیامبر درباره جنگجویان بنی قریظه و اسیران بدر گرفت؛ مردان بنی قریظه به اعدام محكوم شدندو آزادی اسیران بدر به پرداخت فدیه یا آموزش خواندن و نوشتن به كودكان مسلمان مشروط شد.

عفو یکی از عوامل سقوط و یا تخفیف مجازات و نیز ابراز رأفت و محبت نسبت به محکومان است که از طرف عالیترین مقام کشور و یا مرجع قانونگذاری اعطا می­گردد. عفوی که از طریق عالی­ترین مقام کشور اعطا می­گردد، عفو خصوصی و عفو دیگر عمومی نامیده می­شود. عفو عمومی، بیشتر پس از انقلاب ها، تشنجات سیاسی یا در نتیجه پیش آمدهای ناگوار اجتماعی یا در اثر حوادث اتفاقی یا جنگ و خون ریزی اعمال می شود. بزه های ارتكابی، بیشتر معمول آن اغتشاشات بوده اند و آن محیط خاص، موجبات و علل جرایم را به وجود آورده است. وضعیت استثنایی و بحرانی، افكار و روحیات مردم را متشنج می كند و مردم آرزوی صلح و آرامش دارند. تعقیب و گریزها باعث تداوم وضعیت بحرانی می شود، ولی نادیده گرفتن بسیاری از جرایم ارتكاب یافته در آن شرایط و به فراموشی سپردن آنها، كه همان عفو عمومی است، می تواند بهتر و سریع تر جامعه را به وضعیت عادی برگرداند. بنابراین، گاه عفو بهتر از مجازات، مصلحت جامعه را تأمین می كند و از ناآرامی ها كه منشأ جرایم بسیار است، جلوگیری می كند. به نظر می رسد در این گونه موارد، عفو عمومی می تواند یك اقدام تأمینی و پیشگیری از جرم تلقی شود. کیفیت اعطای عفو در قوانین قبل از انقلاب پیش بینی شده بود. اما بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در قوانین جزایی مورد غفلت قرار گرفته است و فقط با تفسیر موسّع از اصل 71 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران می­توان به ظاهر اعطای عفو عمومی را در صلاحیّت مجلس شورای اسلامی دانست.

انگیزه و اهداف تحقیق

انگیزه انتخاب این موضوع، صرف نظر از جنبه علمی محض آن، جذّابیت آن از جهات متعددی است.

مقررات مربوط به عفو، مبهم و پیچیده بوده و از کمال و جامعیت لازم برخوردار نیست. بحث­های حقوقی مطرح شده برای روشن ساختن مقام اعطا کننده و ابعاد این تأسیس حقوقی و نمایاندن ابهامات کافی نبوده است.ابعاد مختلف این تأسیس حقوقی در دانشکده­های حقوق  و درس حقوق جزای عمومی، به طور بایسته  مورد تبیین و تحلیل قرار نمی­گیرد. نویسندگان حقوق کیفری نیز در کتب خود از تحلیل مقام اعطا کننده و ابعاد و ارکان این تأسیس حقوقی غافل مانده و حداقل صفحات را بدان اختصاص داده­اند و نقاط تاریک و مبهم این تأسیس حقوقی، مورد توجه کافی قرار نگرفته است.

از جمله اهداف تحقیق می­توان به موارد ذیل اشاره کرد:

1-روشن نمودن ابعاد فقهی و حقوقی عفو.

2-بررسی و تبیین مقام اعطا کننده عفو در فقه و قانون مجازات اسلامی.

3-بررسی و تببین ارکان و شرایط این تأسیس حقوقی.

4-تحقیق و پژوهش درباره ضرورت وجود عفو در قوانین کیفری با وجود تأسیسات مشابه حقوقی و اثرات و نتایج آن در اجتماع و حتی شخصیت بزهکار.

سئوالات تحقیق:

1- مبانی و ادله جواز عفو چیست و آیا با به وجود آمدن نهادهایی چون آزادی مشروط، تعلیق مجازات و غیره برای عفو جایگاهی هست؟

2- آیا در قصاص و دیات و سایر مجازاتهایی که حق الناس هستند ولی امر اختیار عفو محکومین را علیرغم میل صاحبان حق دارد؟

3- آیا عفو ولی امر در مجازاتهای حدی، محدود به موارد مصرح در قانون (زنا، لواط، مساحقه و شرب خمر) است و آیا ولی امر در غیر موارد اقرار نیز حق عفو دارد؟

4- آیا همچنان بعد از تصویب قانون اساسی، عفو عمومی از اختیارات خاص مقنّن و عفو خصوصی از اختیارات رهبری است یا این که هر دو قِسم عفو یاد شده از اختیارات رهبری می­باشد؟

5- آیا عفو عمومی که به وسیله مقنّن صورت می­گیرد با موازین شرعی منطبق است؟ اگر این موضوع پذیرفته شود آیا اختیار مجلس در این خصوص مطلق است؟ یعنی شامل همه مجازات­ها همچون حدود و قصاص هم می­شود؟

 

فرضیه­های تحقیق:

1-وجود نهادهایی چون آزادی مشروط، تعلیق مجازات، تعویق صدور حکم و غیره اگر چه تا حدی نیاز به عفو را مرتفع کرده و در مواردی اهداف جامعه و قانونگذار را بهتر تأمین می­کند؛ اما نیاز به عفو در مواردی محسوس است و این نهاد جایگاه خود را دارد.عفو از قواعد آمره است و رد یا قبول آن از سوی محکوم علیه بی تأثیر است.همانطور که ولی امر و امام جامعه حق اعطای عفو خصوصی را دارد حق اعطای عفو عمومی را نیز در مواردی دارد.

2- نسبت به قصاص و دیات که حق الناس هستند ولی امر حق عفو ندارد اما در موارد خاصی، حق عفو از قصاص در مقابل دریافت دیه را دارد.

3-حق عفو ولی امر در حدود، از نظر فقه امامیه فراتر از موارد مصرح در قانون مجازات اسلامی است.

4-با توجه به قانون اساسی به نظر می­رسد که اختیار هر دو قسم عفو (اعم از عفو عمومی و خصوصی) با رهبری است و در مواردی که قوه مقنّنه اقدام به عفو عمومی می­نماید این اختیار از جانب رهبری به وی تفویض شده است.

5- عفوی که به وسیله مقنّن اعطا می شود با موازین شرعی منطبق است. البته اختیار مقام مُعطی عفو در این خصوص مطلق نیست.

 

سوابق تحقیق:

هر چند که در خصوص عفو و انواع آن مطالبی در کتب اکثر حقوقدانان و علمای حقوق نوشته شده است و دراین زمینه مقالات و پایان نامه­های دانشجویی نیز نوشته شده است، ولی بیشتر آنان صرفاً به انواع عفو و آثار هر کدام از آنان اشاره کرده­اند و در خصوص مقام اعطا کننده عفو و حدود اختیارات ایشان و نیز مبانی فقهی آن اشاره­ای نکرده­اند.

در ذیل می توان به برخی از تحقیقاتی که در این زمینه به رشته تحریر در آمده است اشاره نمود:

1-احتشامی، هادی، عفو در حقوق جزایی، پایان نامه کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم شناسی، دانشگاه تربیت مدرس، سال 1379.

2- بلوری، اكبر«عفو و بخشودگی»، مجله كانون وكلای دادگستری، ش 2، سال 1380.

3- فراز، رجبعلی، عفو عمومی در حقوق جزایی ایران و اسلام، پایان نامه کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم شناسی دانشگاه تهران، سال 1362.

4-قاسمی، عباسعلی، برسی و تحلیل فقهی، حقوقی عفو مجرم و آثار آن از دیدگاه سیاست جنایی، پایان نامه کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم شناسی، دانشگاه تهران، سال 1381.

5-قدسی، سید ابراهیم و سید رضا سجودی، «عفو در حقوق کیفری ایران و بررسی فقهی آن»، فصلنامه مطالعات اسلامی، شماره 75، سال 1385.

 

روش تحقیق:

روش تحقیق در این پایان نامه تحلیلی- توصیفی و روش جمع آوری داده­ها اسنادی و کتابخانه­ای می­باشد. نگارنده با مراجعه به کتابخانه­های مهم و بررسی مخازن آن، اسناد و مدارک مورد نیاز را جمع­آوری نموده و آن را مبنای نگارش خویش قرار داده است و نیز با استفاده از پایان نامه­های مرتبط با موضوع و نشریات و جزواتی که در خصوص موضوع تحقیق مطالبی را اظهار نموده­اند، تحقیق نسبتاً جامعی را به رشته تحریر در آورده است.

 

ضرورت تحقیق:

دامنه تأسیس حقوقی عفو به حدی است که علاوه بر اینکه در تمامی مراحل دادرسی می­تواند مطرح باشد، به علت تداخل با فلسفه و اهداف مجازات، موجب عکس العمل متفاوت علمای بزرگ حقوق و در نتیجه اظهار نظرهای مختلف شده است.

از آنجا که تا کنون در خصوص موضوع عفو، تحقیق جامع و مستقلی به عمل نیامده و در قوانین موضوعه نیزبررسی مبانی فقهی و حقوقی عفو، حدود اختیارات مرجع اعطا کننده عفو و همچنین انواع مجازاتهایی که امکان عفو یا تخفیف در آنها وجود دارد مشخص نشده و با نواقص و کاستی­هایی همراه می­باشد، پژوهش صورت گرفته در این رساله می­تواند ابهام­ها و اجمال­های موجود در این موضوع را از بین ببرد

 

 

فهرست مطالب

عنوان

صفحه

بخش اوّل: کلیّات.............................................................................................................................................

  1

فصل اوّل: مبانی و مفاهیم عمومی................................................................................................................

 

مبحث اوّل: ماهیّت عفو...................................................................................................................................

 

گفتار اوّل: عفو در کتب لغت عربی...............................................................................................................

 

گفتار دوّم: عفو در لغت فارسی......................................................................................................................

 

گفتار سوّم: عفو در قرآن کریم.......................................................................................................................

 

گفتار چهارم: جایگاه اخلاقی و دینی عفو....................................................................................................

 

گفتار پنجم: عفو در سخن فقهاء...................................................................................................................

 

گفتار ششم: مفهوم و جایگاه حقوقی عفو (عفو در سخن حقوقدانان)..................................................

 

مبحث دوّم: سابقه تاریخی عفو در حقوق ایران.........................................................................................

 

مبحث سوّم: ارکان عفو....................................................................................................................................

 

گفتار اوّل: صیغه...............................................................................................................................................

 

گفتار دوّم: عفو کننده (عافی)........................................................................................................................

 

گفتار سوّم: عفو شونده (معفو عنه) .............................................................................................................

 

گفتار چهارم: موضوع عفو...............................................................................................................................

 

مبحث چهارم: جایگاه عفو در حقوق اسلامی.............................................................................................

 

گفتار اوّل: مبانی عفو در حقوق اسلام.........................................................................................................

 

گفتار دوّم: مستندات فقهی جواز عفو در حقوق اسلام.............................................................................

 

بند اوّل: آیات.....................................................................................................................................................

 

بند دوّم: روایات................................................................................................................................................

 

بند سوّم: اجماع................................................................................................................................................

 

بند چهارم: عقل...............................................................................................................................................

 

فصل دوّم: عفو عمومی...................................................................................................................................

 

مبحث اوّل: مبنا و ماهیّت عفو عمومی........................................................................................................

 

مبحث دوّم: ارکان عفو عمومی......................................................................................................................

 

مبحث سوّم: انواع عفو عمومی.......................................................................................................................

 

گفتار اوّل: عفو عمومی مطلق........................................................................................................................

 

گفتار دوّم: عفو عمومی مقیّد.........................................................................................................................

 

گفتار سوّم: عفو عمومی واقعی.......................................................................................................................

 

گفتار چهارم: عفو عمومی شخصی................................................................................................................

 

گفتار پنجم: عفو عمومی خاص.....................................................................................................................

 

مبحث چهارم: آثار عفو عمومی.....................................................................................................................

 

گفتار اوّل: تعقیب............................................................................................................................................

 

گفتار دوّم: محکومیت کیفری........................................................................................................................

 

گفتار سوّم: عفو عمومی و قواعد تکرار جرم................................................................................................

 

گفتار چهارم: عفو عمومی و قانون آمره.......................................................................................................

 

گفتار پنجم: قلمرو عفو عمومی.....................................................................................................................

 

گفتار ششم: تأثیر عفو عمومی بر حقوق اشخاص......................................................................................

 

فصل سوّم: عفو خصوصی...............................................................................................................................

 

مبحث اوّل: مبنای حقوقی عفو خصوصی....................................................................................................

 

مبحث دوّم: عفو خصوصی در حقوق موضوعه ایران..................................................................................

 

گفتار اوّل: عفو خصوصی در قوانین جزایی قبل از پیروزی انقلاب اسلامی.........................................

 

گفتار دوّم: عفو خصوصی در قوانین جزایی پس از پیروزی انقلاب اسلامی.........................................

 

مبحث سوّم: شرایط اعطای عفو خصوصی...................................................................................................

 

مبحث چهارم: تشریفات اعطای عفو خصوصی...........................................................................................

 

مبحث پنجم: ویژگی­های عفو خصوصی......................................................................................................

 

مبحث ششم: عفو خصوصی و قانون آمره...................................................................................................

 

مبحث هفتم: مقام اعطا کننده عفو خصوصی.............................................................................................

 

مبحث هشتم: استفاده کنندگان از عفو خصوصی.....................................................................................

 

مبحث نهم: آثار عفو خصوصی.......................................................................................................................

 

مبحث دهم: قلمرو عفو خصوصی..................................................................................................................

 

مبحث یازدهم: عفو خصوصی و حقوق اشخاص ثالث...............................................................................

 

مبحث دوازدهم: عفو خصوصی و انتقادات وارده بر آن از سوی علمای حقوق....................................

 

مبحث سیزدهم: وجه تمایز عفو عمومی از عفو خصوصی.......................................................................

 

بخش دوّم: قوه مقنّنه و عفو عمومی.............................................................................................................

 

فصل اوّل: عفو عمومی و مرجع اعطا کننده آن در حقوق موضوعه ایران.............................................

 

مبحث اوّل: اصل قانونی بودن جرایم و مجازات­ها و مرجع وضع قانون در حقوق ایران....................

 

گفتار اوّل: مفهوم اصل قانونی بودن جرایم و مجازات­ها...........................................................................

 

گفتار دوّم: امکان استدلال به اصل قانونی بودن جرایم و مجازات­ها در نظام کیفری ایران..............

 

گفتار سوّم: نتیجه اصل قانونی بودن جرایم و مجازات­ها برای قوه مقنّنه.............................................

 

مبحث دوّم: عفو عمومی در قوانین قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران..................................

 

گفتار اوّل: عفو عمومی در قوانین قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران...............................................

 

گفتار دوّم: عفو عمومی در قوانین پس از پیروزی انقلاب اسلامی.........................................................

 

مبحث سوّم: ادلّه عفو محکومان در حقوق موضوعه..................................................................................

 

گفتار اوّل: قانون اساسی.................................................................................................................................

 

بند اوّل: بررسی بند 11 اصل 110 قانون اساسی......................................................................................

 

الف: جواز یا عدم جواز عفو بدوی توسط رهبری.......................................................................................

 

ب: شمول یا عدم شمول عفو مذکور در بند 11 اصل 110 قانون اساسی نسبت به عفو عمومی...

 

بند دوّم: اختیار عفو عمومی با صرفنظر از بند 11 اصل 110 قانون اساسی.......................................

 

گفتار دوّم: قوانین عادی..................................................................................................................................

 

مبحث چهارم: مقام اعطا کننده عفو عمومی در حقوق ایران..................................................................

 

مبحث پنجم: تشخیص عفو عمومی و خصوصی........................................................................................

 

مبحث ششم: ماهیّت عفو اعطایی قوه مقنّنه (منع قضا یا رفع اثر از قضا)...........................................

 

گفتار اوّل: عفو عمومی؛ الغاء نصّ قانونی و اباحه فعل (منع قضا)..........................................................

 

گفتار دوّم: عفو عمومی؛ نادیده گرفتن جرم، نه اباحه فعل (رفع اثر از قضا)........................................

 

گفتار سوّم: عفو عمومی به صورت نادیده گرفتن جرم یا اباحه فعل.....................................................

 

فصل دوّم: قلمرو اختیارات ولی امر و قوه مقنّنه در عفو عمومی............................................................

 

مبحث اوّل: قلمرو اختیارات ولی امر در عصر غیبت.................................................................................

 

مبحث دوّم: قلمرو اختیارات ولی امر از دیدگاه قانون اساسی.................................................................

 

بند اوّل: قلمرو اختیارات رهبری در قانون اساسی قبل از بازنگری (مصوّب 1358)..........................

 

بند دوّم: قلمرو اختیارات رهبری در قانون اساسی پس از بازنگری (مصوّب 1368).........................

 

مبحث سوّم: قابلیّت تفویض اختیارات از سوی ولی فقیه.......................................................................

 

فصل سوّم: حدود اختیارات رهبری و قوه مقنّنه در عفو محکومین......................................................

 

مبحث اوّل: عفو محکومین در حدود............................................................................................................

 

گفتار اوّل: تبیین مفهوم.................................................................................................................................

 

گفتار دوّم: جایگاه عفو در حدود...................................................................................................................

 

بند اوّل: انواع حقوق در اسلام........................................................................................................................

 

بند دوّم: مقام صالح برای اعطای عفو در اسلام..........................................................................................

 

گفتار سوّم: تأثیر عفو ولی فقیه بر کیفر حد...........................................................................................

 

مبحث دوّم: تبیین عفو محکومین در قصاص و دیات.............................................................................

 

گفتار اوّل: عفو در قصاص و دیات.................................................................................................................

 

بند اوّل: مفهوم قصاص و جایگاه آن.............................................................................................................

 

الف- مفهوم قصاص..........................................................................................................................................

 

ب- ماهیّت قصاص و بررسی اختیارات حاکم  و قوه مقنّنه در عفو آن.................................................

 

بند دوّم: دیه و ماهیّت آن...............................................................................................................................

 

الف- مفهوم دیه................................................................................................................................................

 

ب- ماهیّت دیه و بررسی اختیارات حاکم در عفو آن.............................................................................

 

گفتار دوّم: تعزیر جانی پس از عفو صاحب حق و حق خصوصی متضرر از جرم................................

 

بند اوّل: حق حاکم اسلامی در تعزیر جانی................................................................................................

 

بند دوّم: عفو و تعارض اختیارات حاکم و حقوق خصوصی متضرر از جرم...........................................

 

مبحث سوّم: عفو محکومین در مجازات­های تعزیری................................................................................

 

گفتار اوّل: مجازات تعزیری و بازدارنده........................................................................................................

 

بند اوّل: تعزیر و انواع آن................................................................................................................................

 

الف- مفهوم تعزیر.............................................................................................................................................

 

ب- انواع تعزیرات.............................................................................................................................................

 

بند دوّم: مجازات­های بازدارنده......................................................................................................................

 

گفتار دوّم: اعمال تعزیرات و عفو آنها...........................................................................................................

 

نتیجه گیری......................................................................................................................................................

 

منابع و مآخذ.....................................................................................................................................................

 

 

 

عنوان:

فرمت:word

تعداد صفحات: 164 صفحه

فقه و حقوق اسلامی