تحقیق تواضع و فروتنى

ناگفته پیداست كه تواضع و فروتنى نقطه مقابل تكبر و فخرفروشى است و جدا سازى بحثهاى كامل این دو از یكدیگر مشكل یا غیر ممكن است و لذا هم در آیات و روایات اسلامى و هم در كلمات بزرگان اخلاق این دو به یكدیگر آمیخته شده است، نكوهش از یكى ملازم تمجید و ستایش از دیگرى است و ستایش از یكى همراه با نكوهش از دیگرى مى‏باشد، درست مثل اینكه بحثهاى مربوط به ستایش و تمجید از علم جداى از نكوهش از جهل نیست و نكوهش از جهل همراه ستایش علم است.

با این حال مفهوم این سخن آن نیست كه ما بحثهاى مربوط به تواضع را نادیده گرفته و به آنچه در بحث زشتى تكبر و استكبار گفتیم بسنده كنیم. بخصوص اینكه نسبت‏بین تكبر و تواضع به اصطلاح نسبت میان ضدین است نه وجود و عدم. هم تكبر یك صفت وجودى است و هم تواضع و هر دو در مقابل یكدیگر قرار دارند، نه از قبیل وجود و عدم كه سخن از یكى الزاما همراه با نفى دیگرى باشد.

در روایات اسلامى نیز به این معنى اشاره شده است از جمله از على(ع) مى‏خوانیم: «ضادوا الكبر بالتواضع; به وسیله تواضع با تكبر كه ضد آن است مقابله كنید».

با این اشاره به قرآن باز مى‏گردیم و آیات مربوط به مساله تواضع را گلچین كرده، مورد بررسى قرار مى‏دهیم(هر چند آیاتى كه به كنایه یا به ملازمه به آن اشاره مى‏كند بیش از اینها است).

1- یایها الذین آمنوا من یرتد منكم عن دینه فسوف یاتى الله بقوم یحبهم و یحبونه اذلة على المؤمنین اعزة على الكافرین... (سوره‏مائده،آیه‏54)

2- و عباد الرحمن الذین یمشون على الارض هونا و اذا خاطبهم الجهلون قالوا سلاما (سوره‏فرقان،آیه‏63)

3- واخفض جناحك لمن اتبعك من المؤمنین (سوره‏شعراء،آیه‏215)

ترجمه

1- اى كسانى كه ایمان آورده‏اید! هر كس از شما، از آیین خود بازگردد(به خدا زیانى نمى‏رساند;) خداوند به زودى جمعیتى را مى‏آورد كه آنها را دوست دارد و آنان(نیز) او را دوست دارند; در برابر مؤمنان متواضع، در برابر كافران سرسخت و نیرومندند.

2- بندگان(خاص خداوند) رحمان، كسانى هستند كه با آرامش و بى تكبر بر زمین راه مى‏روند; و هنگامى كه جاهلان آنها را مخاطب سازند(و سخنان نابخردانه گویند)، به آنها سلام مى‏گویند(و با بى اعتنایى و بزرگوارى مى‏گذرند).

3- (اى پیامبر) بال و پر خود را براى مؤمنانى كه از تو پیروى مى‏كنند بگستر(و نسبت‏به آنها تواضع و مهربانى كن).

تفسیر و جمع‏بندى

در نخستین آیه مورد بحث‏سخن از گروهى از مؤمنان به میان آمده كه مشمول فضل و عنایات الهى هستند هم خدا را دوست مى‏دارند و هم محبوب پروردگارند.

یكى از اوصاف بارز آنها این است كه در برابر مؤمنان متواضعند: (اذلة على المؤمنین) و در برابر كافران نیرومند و قوى هستند (اعزة على الكافرین).

«اذلة‏» جمع «ذلول‏» و «ذلیل‏» از ماده «ذل‏» (بر وزن حر) در اصل به معنى نرمى و ملایمت و تسلیم است در حالى كه «اعزة‏» جمع «عزیز» از ماده «عزة‏» به معنى شدت است، حیوانات رام را «ذلول‏» مى‏گویند چون ملایم و تسلیمند و «تذلیل‏» در آیه ذللت قطوفها تذلیلا اشاره به سهولت چیدن میوه‏هاى بهشتى است.

گاه ذلت در مواردى به كار مى‏رود كه معنى منفى دارد و آن در جایى است كه از سوى غیر به انسان تحمیل مى‏شود وگرنه در ماده این لغت مفهوم منفى ذاتا وجود ندارد(دقت كنید).