تحلیل علل حاشیه نشینی در خط چهارم حصاركرج و پیامدهای كالبدی و اجتماعی آن

مقدمه

اسكان غیررسمی كه به طور عمده با تصرف و ساخت غیررسمی زمین و مسكن، عدم رعایت ضوابط و مقررات رسمی و متعارف شهری و ساختمانی، كمبود شدید خدمات زیرساختی و استفاده غیررسمی از تأسیسات و تجهیزات شهری، رشد سریع كالبدی و جمعیتی، اشتغال غالب غیررسمی، ناپایداری سازه ای و تأسیساتی، پایین بودن سرانه های خدماتی، ناپایداری درآمد و در نهایت بستر كالبدی مناسب جهت رشد آسیب های اجتماعی و شكل گیری خرده فرهنگ های كجرو و ایجاد مأمن و پناهگاه مناسب جهت مجرمین و بزهكاران اجتماعی مشخص و شناخته می شود طی دو دهه گذشته بدل به شكل غالب در حاشیه شهرها به ویژه دركلان شهرها شده است.

اسكان غیررسمی كه به طور عمده با تصرف و ساخت غیررسمی زمین و مسكن، عدم رعایت ضوابط و مقررات رسمی و متعارف شهری و ساختمانی، كمبود شدید خدمات زیرساختی و استفاده غیررسمی از تأسیسات و تجهیزات شهری، رشد سریع كالبدی و جمعیتی، اشتغال غالب غیررسمی، ناپایداری سازه ای و تأسیساتی، پایین بودن سرانه های خدماتی، ناپایداری درآمد و در نهایت بستر كالبدی مناسب جهت رشد آسیب های اجتماعی و شكل گیری خرده فرهنگ های كجرو و ایجاد مأمن و پناهگاه مناسب جهت مجرمین و بزهكاران اجتماعی مشخص و شناخته می شود طی دو دهه گذشته بدل به شكل غالب در حاشیه شهرها به ویژه دركلان شهرها شده است.

تبین اسكان غیر رسمی و پدیده حاشیه نشینی و عوامل موثر بر شكل گیری آن به طور گریزناپذیری توام است با تبیین رشد سریع و فزاینده شهرها در كشورهای در حال توسعه از اولین و قدیمی ترین نظریاتی كه برای بررسی علل این فرایند قابل توجه است نظریه وابستگی، است، نظریه ای كه در آغاز در آمریكای لاتین شكل گرفته است و در آن استدلال می شود كه توسعه امریكای لاتین مشروط به ادغام منطقه در روش تولید سرمایه دارای بوده است.

سكونتگاه های غیررسمی از نظر تركیب اجتماعی جمعیت، اجتماعاتی متشكل از اقشار فقیر و كم درآمد و بدون تنوع اجتماعی هستند و تركیب نامتعادل آن ها در زمان تغییر چشمگیری ندارد و ناظر بر بر محل اسكان بخشی از جمعیت شهری در جهان سوم است كه خارج از بازار رسمی زمین و مسكن و بر پایه قواعد و قول و قرارهای خاص خود، به دست خود ساكنان اینگونه مكانها، ساخته شده است، این شكل از اسكان، در كشورهای در حال توسعه پدیده ای پایدار و رو به گسترش است. از این رو، در مهمترین اسناد جهانی و از جمله در اهداف توسعه هزاره ضرورت بهبود سریع این وضعیت مورد توجه قرار گرفته است

استان البرز 5800 كیلومتر مربع وسعت دارد كه 2/0 درصد مساحت كل كشور را تشكیل می دهد. این استان از لحاظ موقعیت جغرافیایی دارای ویژگیهای خاصی نظیر آب و هوای معتدل، جاذبه های گردشگری طبیعی و منحصر به فرد، استقرار صنایع استراتژیک و بزرگ، مجاورت با پایتخت و واقع شدن در شاهراههای ارتباطی كشور می باشد. نتایج سرشماری سال 1390 حاکی از رشد 4/3 درصدی جمعیت استان می باشد.

جمعیت ساکن شهری

جمعیت ساکن روستایی

سهم جمعیت شهری از کل کشور

7/90

3/9

2/3

 شهر كرج به واسطه فاصله كم و دسترسی های متنوع و گسترده و سریع به تهران ( به معنی وقوع در گره عملكردی تهران بزرگ ) از سویی واستقرار بخش مهمی از كارخانجات و فعالیت های پایه ای در پیرامون خود، كانون توجه بخش قابل توجهی از جمعیت مهاجر به حوزه شهری تهران شده است. در اطراف این شهر سكونتگاههای متعددی ایجاد شده و یا در حال رشد و گسترش می باشد . استان البرز با توجه به قابلیت های خود دارای ظرفیت بالقوه در رشد مداوم تولید ناخالص داخلی است و انتظار می رود كه با توجه به مزیت های نسبی و رقابتی استان، تولید ناخالص داخلی روند رو به رشدی را داشته باشد. كلانشهر كرج در چهار دهه اخیر به واسطه برخورداری از امكانات متنوع و استقرار بخش مهمی از كارخانجات و فعالیتهای پایهای در پیرامون خود، بخش قابل توجهی از جمعیت مهاجر كشور را پذیرفته و جمعیت آن به شدت افزایش یافته است. تپه زورآباد به عنوان نخستین مكان اسكان غیر رسمی، پی گذار شكلی از سكونت در كلانشهر كرج شد كه شهرت ملی و جهانی یافته است ، هرگز در خود محصور و محدود نماند؛ به گونهای كه در سالهای پس از انقلاب اسلامی اسكان غیررسمی در محدوده كرج به شدت رشد كرد و كانونهای غیررسمی دیگری را شكل داد(مهندسین مشاور پرداراز،1387).

مراتب اجرایی پژوهش طی فصول ذیل تدوین گردیده است :

• در فصل اول، کلیات تحقیق آورده شده است که در آن مواردی از قبیل: بیان مسئله، اهمّیت و ضرورت تحقیق، چهارچوب نظری و موانع و مشکلات تحقیق ارائه گردید.
• در فصل دوم تحقیق، به مسائلی از قبیل تعاریف، مفاهیم و چارچوب‌های نظری پیرامون ساماندهی اسکان غیر رسمی پرداخته شده است.
• در فصل سوم تحقیق،روش شناسی پژوهش بر اساس اهداف، سؤال‌ها و فرضیه‌ها در راستای موضوع و سپس به ویژگی‌های جغرافیایی محدوده مورد مطالعه(شهر کرج) اشاره شده است.
• در فصل چهارم تحقیق،که به‌عنوان بدنه اصلی آن شناخته می‌شود به‌طور تفصیلی به یافته‌های میدانی محقّق پیرامون موضوع از ابعاد گوناگون پرداخته شد.
• در نهایت فصل پنجم تحقیق به ارزیابی فرضیه‌های موجود، جمع‌بندی و نتیجه‌گیری از یافته‌های تحقیق و ارائه راهکارهای پیشنهادی می‌پردازد.

چکیده...................................................................................................................................................................1

مقدمه...................................................................................................................................................................2

فصل اول

1- کلیت تحقیق.. 6

1-1: بیان مسئله. 6

1-2: چهارچوب نظری.. 7

1-3: ضرورت پژوهش... 8

1-4: پیشینه تحقیق.. 9

1-5: مشکلات و موانع تحقیق.. 12

2- فصل دوم. 15

2-1: واژگان و مفاهیم. 15

2-1-1: مسكن.. 15

2-1-2: سكونتگاه غیررسمی.. 15

2-1-3: اسکان غیر رسمی.. 16

2-1-4: حاشیه نشین.. 16

2-1-5:حاشیه نشینی.. 16

2-2: حاشیهنشینی در جهان.. 19

2-3: حاشیه نشینی در ایران.. 19

2-3-1: تاریخچه حاشیهنشینی در ایران.. 22

2-4: اصول نظری تبیین پدیدهی حاشیهنشینی.. 22

2-5: علل بروز حاشیهنشینی.. 24

2-5-1: بحرانهای حاصل از حاشیهنشینی در کلان شهرها 25

2-6: اسکان غیررسمی در ایران.. 25

2-6-1: انواع سکونتگاههای غیررسمی در ایران.. 26

2-6-2: مهمترین و عمده ترین علل پیدایش و گسترش اسکان غیر رسمی در ایران.. 26

2-7: ویژگیهای سکونتگاههای غیررسمی.. 29

2-8: توانمندسازی سکونتگاهای غیر رسمی.. 29

2-9: مهاجرت و اسكان غیررسمی.. 35

2-10: رابطه بین مهاجرت، بیكاری و اسكان غیررسمی.. 35

3- روش شناسی تحقیق (متدولوژی) 38

3-1: اهداف تحقیق.. 38

3-2: سؤالات تحقیق.. 38

3-3: فرضیات تحقیق.. 38

3-4: روش تحقیق.. 38

3-4-1: روش گردآوری اطلاعات... 38

3-4-2: ابزار گردآوری اطلاعات... 39

3-4-3: جامعه آماری ونمونه تحقیق.. 39

3-5: مدل نظری تحقیق.. 40

3-1: محدوده مورد مطالعه (حصار کرج) 40

3-1-1: موقعیت جغرافیایی.. 40

3-2: مشخصات اقلیمی.. 42

3-2-1: محیط طبیعی.. 42

3-2-2: آب و هوا 43

3-1: وجه تسمیه. 44

3-2: مراحل گسترش تاریخی شهر کرج.. 46