پروپوزال عاملیت در قتل در فقه و نظام کیفری ایران

پرسش اصلی پژوهش :

قوانین فردی در عاملیت قتل در فقه و نظام کیفری ایران چیست؟

بیان مسئله:

یکی از آسیب‌های مهم در همه جوامع انسانی، ارتکاب جرم قتل است که به عنوان یکی از قدیمی‌ترین جرایم در جهان مطرح می‌باشد. در واقع از زمانی که جامعه بشری شکل گرفت و کشاکش و اصطکاک منافع بین انسان‌ها آغاز شد جرم قتل نیز به وجود آمد. واژه‌ی«قتل» در لغت به معنی ازاله‌ی روح از بدن (راغب اصفهانی،1412)و از بین رفتن زندگی است(مصطفوی،1360) دین مبین اسلام نیز به عنوان سرآمد تمام ادیان الهی بر این مسئله‌ی مهم اهمیت فوق‌العاده‌‌ای قائل است(مکارم شیرازی،1374). بى گمان، قانون گذارى و قانون نویسى، بسیار مهم، دقیق و پیچیده است، زیرا باید واژگان و اصطلاحات را كنار هم چید و آن‌ها را در قالب موادّ قانونى مدوّنى كه میان همه اجزا و مواد آن هماهنگى وجود دارد، گرد هم آورد. در وضع قوانین، همواره باید به تحولات روز، سنت‌ها، باورها و تجربه‌های گذشتگان توجه كرد. عمل مجرمانه همواره ناشی از رفتار تنها یك نفر نمی‌باشد بلكه گاه با همكاری چند نفر ارتكاب می یابد این همكاری در برخی مواقع به شكل مستقیم و در واقع با ارتكاب جمعی عنصر مادی جرم صورت می گیرد، در حالی كه در سایر موارد، اشخاصی به یك نفر كه مباشر اصلی جرم است یاری و كمك می رسانند. در حقوق ایران همكاری در ارتكاب جرم به شكل «شركت» یا«معاونت» پیش بینی شده است كه در این فصل در ارتباط با جرایم علیه تمامیت جسمانی اشخاص بویژه جرم «قتل عمدی» مورد بررسی قرار می گیرد(مرعشی،1376).

شركت در جرم ، به موجب ماده 42 «قانون مجازات اسلامی» زمانی رخ می دهد كه جرم مستند به عمل همه افراد دخیل در آن باشد، «خواه عمل هر یك به تنهایی برای وقوع جرم كافی باشد خواه نباشد و خواه اثر كار آنها مساوی باشد، خواه متفاوت.» در چنین حالتی مجازات هر یك از شركا معادل مجازات فاعل مستقل آن جرم خواهد بود، مگر آنكه تاثیر مداخلة شریكی در حصول جرم ضعیف باشد كه در چنین حالتی به موجب تبصرة مادة 42 «دادگاه مجازات او را به تناسب تأثیر عمل او تخفیف می دهد.» ماده 215 «ق.م.ا.» شركت در قتل را به گونه ای تعریف كرده كه با مفاد مادة 42 هماهنگ می باشد(قانون مجازات اسلامی 75 و 1370) به موجب ماده 215 « شركت در قتل زمانی تحقق پیدا می كند كه كسی در اثر ضرب و جرح عده ای كشته شود ومرگ او مستند به عمل همه آنها باشد خواه عمل هر یك به تنهایی برای قتل كافی باشد، خواه نباشد و خواه اثر كار آنها مساوی باشد، خواه متفاوت.» با توجه به تعریف فوق كه نه تنها به قتل بلكه به سایر جرایم علیه تمامیت جسمانی اشخاص نیز تسری می یابد، شركت در این جرایم زمانی محقق می شود كه كسی ، بدلیل دریافت ضربات متعدد چوب یا چاقو یا تیرهای متعدد كه از سوی افراد مختلف به سوی وی شلیك شده یا خوردن غذایی كه چند نفر آن را مسموم كرده اند به قتل رسیده یا مجروح شده و دلیل مرگ یا جراحت نیز تأثیر مشترك آن ضربات یا تیرها و یا سموم ریخته شده در غذا بوده باشد. به عبارت دیگر برای تحقق شركت باید اعمال متعدد در عرض هم ارتكاب یافته باشند(قانون آیین دادرسی کیفری 1378)همان طور كه ماده 215 ق.م.ا. به صراحت اشاره كرده است تساوی اعمال همه شركا شرط نیست. برای مثال ممكن است یكی ده ضربه و دیگری تنها یك ضربه زده باشد یا اینكه ضربه ضارب زورمندی تأثیری بیش از ضربة یك ضارب كم توان در تحقق مرگ یا جراحت گذاشته باشد. همین طورارتكاب هم زمان اعمال متعدد شرط نیست. شركت در جنایات را می‌توان به اعتبار عنصر مادی و عنصر روانی بشرح زیر تقسیم بندی كرد:

الف) انواع شركت به اعتبار عنصر مادی : از لحاظ عنصر مادی، شركت در جنایت می‌تواند به یكی از صورتهای زیررخ دهد.