طراحی معماری منبرهای مساجد قدیمی و بررسی مفاهیم نمادین نقوش آنها

معماری
دانلود پایان نامه رشته معماری طراحی معماری منبرهای مساجد قدیمی و بررسی مفاهیم نمادین نقوش آنها چکیده: جایگاه ویژه منبر به عنوان نمادی فرهنگی از هنراسلامی، در برگزاری خطبه، ضرورت پژوهشی ژرف را ایجاب می کند. بخش عمده ای از تحقیقات انجام شده در باب منبرها، پیرامون تاریخ ساخت آن است و بخش کوتاه تری به ویژگی های زیبایی شناختی و نوع مصالح به کار رفته در آن پرداخته اند. در این میان، نیاز به بررسی نقوش اسلامی به کار رفته در منبرها، که مهم ترین پیام تصویری را به مخاطب القا می کند، خود را آشکار می سازد. این پژوهش بر آن است، تا با بررسی نقوش هندسی مورد استفاده بر روی منبرهای تاریخی مساجد شاخص اصفهان، به نوعی دسته بندی و گونه شناسی نقوش به کار رفته در این منبرها دست پیدا کند و میزان در هم آمیختگی این نقوش را با مفاهیم نمادین آشکار سازد. هدف از این پایان نامه طراحی معماری منبرهای مساجد قدیمی و تاریخی اصفهان و بررسی مفاهیم نمادین نقوش آنها می باشد کلیدواژه ها : منبر مسجد مفاهیم نمادین نقوش هندسی مقدمه : منبر به عنوان فضایی خاص برای تشریح مبانی دینی، جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص داده است. از آنجا که در دین اسلام تبیین مبانی دینی، بر پایه سخنرانی و ارتباط مستقیم با مردم (نماز جماعت) گذارده شده است،منبر واجد همان کارکرد اجتماعی- سیاسی است که از نقش الوهی نمادین آن جدا نیست و بررسی نقش منبر در تحقق این مهم آشکار می‌گردد. بر این اساس منبر نمادی از هنر اسلامی است. این پژوهش بر آن است تا این سمبل هنر اسلامی را بهتر شناسانده و ارزش‌های آن را آشکار کند. پرسش‌های قابل طرح در این حوزه را می‌توان بدین نحو بیان کرد: آیا بین هندسه نظری و عملی یا طرح و اجرا در نقوش گره چینی کار شده در منبرها، ارتباطی وجود دارد؟ و اینکه چگونه نقوش هندسی تکرار شونده، خود را در قالب مفاهیم نمادین ارایه می‌کنند. این پژوهش با روش بررسی تک به تک منبرها و نقوش گره چینی چوبی مورد استفاده در آن‌ها، از سویی، تلاش دارد به ارتباط بین طرح و اجرا در این نقوش دست یابد؛ همچنین در این پژوهش، منبرها و انواع نقوش گره چینی چوبی آن‌ها به نحو مقایسه‌ای بررسی و شناسایی و دسته بندی می‌شوند. از سویی دیگر، نه تنها به کاربرد دانش هندسه در طراحی و ساخت نقوش گره چینی منبرهای اسلامی پرداخته می‌شود، بلکه در هم آمیختگی این نقوش با مفاهیم نمادین آشکار می‌گردد. بر این اساس با شناسایی نقوش مورد استفاده بر روی منبر و وجوه اشتراک و افتراق آن با نمادها، روابط مغفولی از این دست در هنر اسلامی باید مورد بررسی قرار گیرد. منبر محل نشستن خطیب یا واعظ و برای بیان مسایل مذهبی است؛ این عنصر که در فرهنگ عامه از آن به نام تختی که دارای یک پله یا بیشتر باشد و بر آن خطیب یا واعظ می‌نشیند یاد شده است، نوعی صندلی است. صندلی یا همان کرسی به عنوان یک جایگاه پلكانی از قدیم در ایران معمول بوده و به مرور جایگزین تخت شده است که پس از چندی نمونه‌های چوبی آن به فرم متکامل‌تر درآمد و كم كم نام منبر، بر روی آن نهاده شد. نخستین نمونه منبر عبارت بوده است از جایگاهی که پیامبر اکرم (ص) در مسجد النبی در مدینه بر فراز آن برای مؤمنان موعظه می‌فرمودند. بر حسب بعضی از روایت‌ها این کرسی سه پله بوده که پیامبر اکرم بر سومین پله می‌نشست و پای خود را بر پله دوم می‌گذاشت (زکی 1366، 79). به عقیده بورکهارت در کتاب هنر اسلامی، دلیلی که باعث می‌شود یک مسجد، جامع باشد وجود همین منبر یا کرسی است (البته این نظریه مورد تایید همه اندیشمندان در این گستره نمی‌باشد). در سال‌های اولیه هجرت، منبرها از جمله وسایل مساجد جامعی شدند که در مراکز حکومتی ایالت‌ها بودند و حق برگزاری خطبه داشتند. در دوره‌های بعدتر منبر بخشی از وسایل هر مسجد شد، حتی مساجدی که مراسم نماز جمعه در آن برگزار نمی‌شد (پروچاسکا 1373، 36). منبر در مساجد جمعه سکویی است که از آن برای ایراد خطابه و اجرای مراسم ظهر جمعه استفاده می‌کنند. شکل منبر بدون در نظر گرفتن تزیینات و جزییات و مانند موقعیت آن در کنار محراب (همیشه سمت راست محراب)، از گذشته تاکنون تغییر اندکی کرده است (همان،37). منبر از یک پلکان و در بعضی موارد یک در برای محافظت از جان خطیب، با نشیمنی کوچک و گاهی یک آسمانه یا سقف کوچک در بالای آن شکل گرفته است. عنصر سقف در منبرهای کشورهای اسلامی دیگر مانند مصر و آفریقا بیشتر دیده می‌شود. پلکان در سمت نمازگزاران قرار دارد و مؤذن همیشه روی پله قرار می‌گیرد. بررسی گونه‌های منبرها نشانگر وجود عناصر مختلف از جمله سقف و گنبد بر روی آن، پایه، تارمی یا نرده، در و تزیینات آن، نشیمن و تزیینات دسته‌هایش است. منبرهای کشورهای اسلامی از تنوع زیادی برخوردارند، در عین حال که نقوش گوناگونی اعم از شكسته و گردان در آن‌ها بكار رفته است. این نقوش بیشتر تحت نام گره چینی چوبی مشهور هستند. اشکالی که در ترکیبات هندسی اسلامی در گره چینی به کار می‌رود هنر خاص ایرانیان است و اگرچه در برخی دیگر از کشورهای اسلامی نیز نمونه‌های فراوان از هنر گره چینی دیده می‌شود ولی تمام آن‌ها ریشه در هنر گره چینی ایران داشته و دارند (زمرشیدی 1374، 68) و یا به تعبیری در هنر ایرانی هویت متمایز یافته‌اند. نقوش شکسته در این پژوهش، نقوشی است که هندسی و تحت زوایا و قواعد خاصی ترسیم می‌شوند و بیشتر به نام گره یا گره چینی خوانده می‌شوند. گره چینی چوب از هنرهای ظریفی است که از زمان‌های بسیار کهن، در ایران رایج بوده و بر اساس شواهد و آثار موجود پیشینه این هنر در معماری ایران به دوران بسیار کهن باز می‌گردد. صنعت گره سازی به ترکیب حاصل از لقط ها (واحد کار گره سازی)، همان نقوشی که ابتدا به صورت دو بعدی و هندسی بر روی کاغذ ترسیم می‌شود. به واسطه آلات(واسطه) گفته می‌شود. گره از دو عنصر ساخته شده که به نام آلت و لقط مشهورند(آذرمهر.81.1374). بر این اساس، در این پژوهش، برای اولین بار منبرها و نقوش آن‌ها، با دیدی موشکافانه هندسی و به نحو مقایسه‌ای مورد بررسی و مطالعه قرارگرفته‌اند. فهرست مطالب فصل اول: مفاهیم نمادین در نقوش هندسی 3-1- تشخیص و تعیین نقوش 45 3-2- ارائه چند نظر درباره این نقوش 49 3-3- تحلیل این نظرها 52 فصل دوم: منبرها 4-1- تاریخچه و واژه شناسی منبرها 59 4-2- گونه شناسی منبرها 65 4-2-1- تاریحچه مساجد مورد مطالعه 65 4-2-2- بررسی منبرها از نظر ساختمایه – نوع نقوش به کار رفته – 67 زوایا، ابعاد و اندازه ها 4-2-3- ساخت منبرها از نظر ابزار کار - نوع چوب – نوع اتصالات 73 4-3- تزئینات منبرها 82 4-3-1- حکاکی یا منبت 82 4-3-2- معرق 86 4-3-3- گره 87 منابع فهرست جدول ها جدول (4-1) مقایسه منبرها از نظر نوع چوب و نوع نقوش و تزئینات 68 جدول (4-2) مقایسه ابعاد و اندازه های منبرها 70 جدول (4-3) مقایسه منبرها و نوع تزئینات قسمت های مختلف آنها 72 جدول (4-4) انواع اتصالات گوشه ای 79 فهرست شکل‌ها شکل (4-2) شکل خلاصه شده منبرها 69 شکل (4-3) مقایسه ابعاد و اندازه های منبرها 70 شکل (4-4) اتصال قلم بر 76 شکل (4-5) اتصال قلم بُر با میخ 76 شکل (4-6) اتصال قلم بُر با برش 76 شکل (4-7) اتصال قلم بُر با برش کج 76 شکل (4-8) اتصال نیم آ نیم یا نیم نیم 76 شکل (4-9) اتصال نیم آ نیم یا نیم نیم با میخ 77 شکل (4-10) اتصال نیم آ نیم یا نیم نیم با برش کج 77 شکل (4-11) اتصال نیم آ نیم یا نیم نیم با برش کج 77 شکل (4-12) اتصال فاق و زبانه ساده(یا کام و زبانه) 77 شکل (4-13) اتصال فاق و زبانه ساده با برش کج 77 شکل (4-14) اتصال دو فاق و دو زبانه ساده 78 شکل (4-15) اتصال دو فاق و دو زبانه ساده 78 شکل (4-16) اتصال دم چلچله ای دو طرفه 78 شکل (4-17) اتصال دم چلچله ای یا طرح 78 شکل (4-18) اتصال نیم و نیم با زبانه 78 شکل (4-19) اتصال نیم و نیم با گوه چوبی 78 شکل (4-20) اتصال درز ساده 79 شکل (4-21) اتصال درز ساده با میخ چوبی 79 شکل (4-22) اتصال درز ساده شومی 79 شکل (4-23) اتصال نیم و نیم 79 شکل (4-24) اتصال قلیف 79 فهرست عکسها عکس (4-1) تصویر کامل محراب اولجایتو در شمسه مرکزی منبر مسجد جامع عتیق 66 عکس (4-2) منبت کاری نقوش گردان لقاط منبر مسجد جامع عتیق 66 عکس (4-3) منبرهای مساجد جامع عتیق ، حکیم ، شاه عباس ، آقانور و سید 71 عکس (4-4) منبت رولیف 88 عکس (4-5) منبت با رولیف 88 عکس (4-6) منبت اورولیف 88