بررسی و تحلیل اسکان غیررسمی در منطقه 19 شهر تهران با رویکرد توانمندسازی اقتصادی و اجتماعی

اسکان غیر رسمی یکی از چهره‌های بارز فقر شهری است که در درون یا مجاور شهرها (به ویژه شهرهای بزرگ) به شکلی خودرو، فاقد مجوز ساختمان و برنامه‌ریزی رسمی شهرسازی، با تجمعی از اقشار کم‌درآمد و سطح نازلی از کمیت و کیفیت زندگی شکل می‌گیرد و با عناوینی همچون حاشیه نشینی، اسکان غیر رسمی، سکونتگاه‌های خودرو و نابسامان نامیده می‌شود.ساماندهي شهري فعاليتي است که طي آن بهبود اوضاع بخشي از شهر و يا کل شهرکه يک نوع بي‌نظمي و اختلال در آن به وجود آمده صورت مي گيرد. در طرح‌هاي ساماندهي عملکردي بيشتر به مطلوب کردن شرايط و وضعيت عملکردي فضاهاي شهري توجه مي‌شود(صرافي،1386:38).

بهسازي شهري همراه با توانمندسازي اجتماعات محلي، رهيافت نويني است براي حل مسأله فقر شهر که ديگر مهندسي ساختمان و تزريق منابع مالي صرف را رهگشا نمي‌داند بلکه مهندسي اجتماعي با حمايت و تسهيل بخش عمومي و سازمان‌هاي غيردولتي و محلي و مشارکت فعال ساکنان مورد نظر است. راهبرد توانمندسازي جديدترين و مناسب‌ترين راه حل در ساماندهي اسکان غيررسمي هست و به مصداق «ماهي گيري و حتي توربافي به جاي دادن ماهي به تهيدستان مي‌باشد» كه در پي ظرفيت سازي در اجتماعات براي حل مشكلات آنها با انديشه، منابع وبازوي خود آنهاست (رفيعيان،35:1390).

در چند دهه اخیر رشد و افزایش شهرنشینی، سبب رشد و توسعه سکونتگاه های غیر رسمی در حاشیه شهرها، بخصوص کلانشهرهای در کشورهای در حال توسعه شده است. ساکنین این سکونتگاه ها معمولاً طیف گستردهاي از قشر مهاجر و کم درآمد می باشند. در این نوع بافتها تلاش براي فرار از قانون و بی ضابطگی براي اسکان منجر به بروز فقر در وجوه مختلف زندگی میشود. فقر در وجوه مختلف این سکونتگاه‌ها معنی پیدا می کند. مهمترین جنبه این مقوله فقر اقتصادي است که بر وضعیت معیشتی و درآمدي ساکنین تاثیر مستقیم میگذارد. این تحقیق با هدف بررسی وضعیت سکونتگاهای غیر رسمی منطقه 19 شهرداری تهران گردآوری شده است. روش تحقیق مورد استفاده، توصیفی ـ تحلیلی است که برای بررسی مسئله های تحقیق و جمع آوری داده های تحقیق از پرسش نامه استفاده شده است.

فهرست مطالب
فصل اول: کلیات تحقیق

مقدمه 2
1-1- تعریف مسأله 2
1-2- پیشینه تحقیق 3
1-3- اهمیت تحقیق 8
1-4- اهداف تحقیق 8
1-4-1- اهداف کلان ....8
1-4-2- اهداف تبعی .8
سوالات تحقیق
1-5- فرضیه‌ تحقیق 9
1-6- روش انجام تحقیق 9
1-6-1- جامعه آماری 9
1-6-2- نمونه آماری 10
1-6-3- ابزار جمع آوری اطلاعات 10
1-6-4- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات 10
1-7- محدودیت‌های تحقیق 10
1-8- تعريف واژه‏ها و اصطلاحات فني و تخصصی (به صورت مفهومی و عملیاتی) 10
1-8-1- اسکان غیر رسمی 10
1-8-2- ساماندهي 11
1-8-3- توانمندسازي 11
1-8-4- مشارکت 12

فصل دوم: مبانی نظری تحقیق
مقدمه 9
2-1- نظریه های پیدایش سكونتگاه‌هاي غيررسمي 10
2-1-1- دیدگاه لیبرال 12
2-1-2- دیدگاه بنیادگرایی 12
2-1-3- جامعه گرایی 13
2-1-4- دیدگاه بوم شناسی 13
2-2- گرايش های شهرنشيني و سكونتگاه‌هاي غيررسمي 14
2-2-1- گرايشهای جهاني 14
2-2-2- گرايش های شهرنشيني و سكونتگاه‌هاي غيررسمي در ايران 24
2-3- ويژگي‌هاي اسکان‌هاي غيررسمي 26
2-4- علل پيدايش سكونتگاه‌هاي غيررسمي 28
2-4-1- عوامل ساختاري جامعه: 29
2-4-2- علل سازماني: 30
2-4-3- فقدان سيستم‎هاي حمايتي و مشاركتي: 30
2-4-4- فعاليت‎هاي باندهاي (مافيايي) نامشروع زمين 30
2-5- رويکردها و رهيافت‌هاي مداخله در اسکان هاي غيررسمي 31
2-5-1- رويکردهاي مداخله در اسکان‌هاي غيررسمي در قالب ديدگاه‌هاي مختلف 32
2-5-2- بررسي تاريخي رويکردهاي مداخله در اسکان‌هاي غيررسمي 46
2-5-2-1- مقطع اول (دهه 1960) 46
2-5-2-2- مقطع دوم (دهه 1970) 48
2-5-2-3- مقطع سوم (دهه 1980) 51
2-6- فرآيند توانمندسازي 55
2-7- ساختار و ابعاد توانمندسازي 56
2-8- اهمیت مشارکت در برنامهریزی شهری در راستای توانمندسازي سكونتگاههاي غيررسمي 60
2-8-1- مشارکت توسعه‌ای 61
2-8-2- الگوی مشارکت ساکنین سکونتگاه‌های غیر رسمی 62
2-9- نتيجه گيري و ارائه رويکرد نظري تحقيق 65

فصل سوم: روش شناسی تحقیق
مقدمه 67
3-1- روش تحقیق 67
3-2- نوع تحقیق 68
3-3- جامعه آماری و نمونه آماری 68
3-4- تعیین حجم نمونه و روش نمونه گیری 68
3-5- شیوه و موقعیت انتخاب نمونه جهت پیمایش خانوار 70
3-6- روش اجرا و جمع آوري اطلاعات 70
3-7- روايي پرسشنامه تحقيق 71
3-8- روش آزمون و تحليل هاي آماري 71
3-9ـ جمع بندی 50

فصل چهارم: شناخت محدوده مورد مطالعه
مقدمه 77
4-1- موقعیت محدوده در شهر 77
4-2- مطالعات سیر تحول شکل گیری بافت از لحاظ تغییرات کالبدی 79
4-2-1- سابقه تحولات و گسترش کالبدی منطقه 19 80
4-2-2- سیر تحول شکل گیری بافت از لحاظ تغییرات کالبدی محدوده 82
4-3- سیر تحول شکل گیری بافت از لحاظ تغییرات اجتماعی 86
4-4- سیر تحول شکل گیری بافت از لحاظ تغییرات اقتصادی 87
4-5- مطالعات محیطی و محیط زیستی 91
4-5-1- اقلیم 91
4-5-2-توپوگرافی 95
4-5-3-زمین لرزه 96
4-5-4- بررسی وضعیت فضاهای سبز و آلودگی سیمای محیط 99
4-6- بررسی تحولات جمعیتی منطقه 19 107
4-6-1- بررسی تحولات جمعیتی محدوده مطالعاتی 107
4-6-2- بررسی تحولات جمعیتی حوزه فراگیر(منطقه19) سالهای 90-1375 108
4-6-3- مطالعه تحولات بعد خانوار در محدوده مطالعاتی 110
4-6-5- مبدأ مهاجرت ساکنین 113
4-6-6- بررسی مدت اقامت مهاجرین در محل قبلی سکونت 114
4-6-7- مدت زمان سکونت (سابقه سکونت) ساکنین 115
4-6-8- توزیع مکانی اجتماعات غیررسمی در محدوده قانونی منطقه 19 116
4-7 جمع بندی 77

فصل پنجم: تجزیه و تحلیل اطلاعات
مقدمه 120
5-1- يافته‌هاي توصيفي تحقيق 120
5-1-1- مشخصات عمومي پاسخگويان 120
5-1-1-1- جنس 120
5-1-1-2- سن 122
5-1-1-3- تحصيلات 123
5-1-1-4- مدت اقامت در محل 124
5-1-2- سؤالات توصيفي مرتبط با فرضيه تحقيق 126
5-1-2-1- تمايل به ترک محل 126
5-1-2-2- مشارکت اجتماعی و ظرفيت سنجي 127
5-1-2-3- شبکه اجتماعی 129
5-1-2-4- تعامل اجتماعی 130
5-1-2-5- پیوندهای همسایگی 131
5-1-2-6- اعتماد اجتماعی 133
5-1-3- جمع بندي و نتيجه گيري از يافته هاي توصيفي 134
5-2- يافته هاي استنباطي تحقيق 135
5-2-1- آزمون فرضيه اول 135
5-2-2- آزمون فرضیه دوم 139
5-2-2-1- شبکه اجتماعی 139
5-2-2-2- تعامل اجتماعی 140
5-2-2-3- مشارکت اجتماعی 140
5-2-2-4- میزان اعتماد اجتماعي 141
5-2-3- آزمون فرضيه سوم 142
5-3- جمع بندي 144

فصل ششم: نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات
مقدمه 145
6-1- نتايج تحقيق: 145
6-1-1- نتايج تئوريك 145
6-1-2- نتايج تجربي 147
6-1-3- ارزيابي مسائل و مشکلات 149
6-1-3-1- مسائل و مشکلات از ديد اهالي ساکن در محل 149
6-1-3-2- مسائل و مشکلات و امکانات از ديد کارشناسان 150
6-2- ارائه راهبردها و سياست‌هاي پيشنهادي 156
6-2-1- راهبردها و سياست هاي مرتبط با مسكن 156
6-2-2- راهبردها و سياست هاي مرتبط با مبحث اجتماعي ـ اقتصادي 157
6-2-3- راهبرد و سياستهاي مرتبط با مبحث كاربري زمين 157
6-2-4- راهبرد و سياست هاي مرتبط با مبحث حمل و نقل 158
6-2-5- راهبرد و سياست هاي مرتبط با مبحث محيط زيست 158
6-2-6- راهبردها و سياست‌هاي مرتبط با مبحث مديريت و مشاركت 158
4-3ـ جمع بندی 106

پیوست 107
پیوست (شناسنامه سکونتگاه‌های غیر رسمی)

منابع وماخذ 163

فهرست شکل ها و تصویرها
تصویر شماره 4-1- مناطق شهرداری شهر تهران 66
تصویر شماره 4-2-نقشه محدوده منطقه 19 66
تصویر شماره 4-3- سیر تحول شکل گیری بافت 66

فهرست جداول
جدول شماره 2-1: ترتيب زماني اقدامات انجام يافته در خصوص توسعه سکونتگاههاي شهري و اهداف و راهبردهاي آن 17
جدول شماره 4-1: دامنه مقادیر شاخص طبقه بندی دو مارتن 64
جدول شماره 4-2: نتیجه بررسی خطرپذیری 66
جدول شماره 4-3: جمع‌بندی وضعیت محیطی محدوده 70
جدول شماره 4-4: تحولات تعداد خانوار در دوره 65-85 در محدوده مطالعاتی 71
جدول شماره 4-5 : تحول شمار جمعيت منطقه 19 تهران 72
جدول شماره 4-6 : اندازه رشد سالانه جمعيت منطقه 19 و شهر تهران 85-1359 72
جدول شماره 4-7: تحولات بعد خانوار طی 86-1365 73
جدول شماره 4-8: جمعیت محدوده به تفکیک گروههای سنی پنج ساله و جنس (1385) 73
جدول شماره 4-9 : بررسی شهرهای مبدأ مهاجرین در محدوده مطالعاتی 75
جدول شماره4- 10: بررسی میزان اقامت مهاجرین در سکونتگاه قبلی 75
جدول شماره 4-11: بررسی وضعیت قدمت سکونت در محدوده مطالعاتی 76
جدول شماره 5-1 : توزيع جنسي پاسخگويان 80
جدول شماره 5-2: توزيع سني پاسخگويان 81
جدول شماره 5-3: توزيع پاسخگويان از نظر ميزان تحصيلات 82
جدول شماره 5-4: مدت زمان اقامت پاسخگويان 83
جدول شماره 5-5 : دلايل عدم تمايل به ترک محل از سوي پاسخگويان 84
جدول شماره 5-6 : ميزان تمايل به مشارکت با دولت و شهرداري براي بهبود وضع محدوده 84
جدول شماره 5-7: ميزان اهميت مسائل و مشکلات محدوده از ديد پاسخگويان 85
جدول شماره 5-8 : ميزان موانع موجود در مسير فعاليتهاي جمعي 85
جدول شماره 5-9: توزیع پاسخگویان بر اساس شاخص شبکه اجتماعی 85
جدول شماره 5-10: توزیع پاسخگویان بر اساس شاخص تعامل اجتماعی 86
جدول شماره 5-11: توزیع پاسخگویان بر اساس شاخص پیوندهای همسایگی 87
جدول شماره 5-12: توزیع پاسخگویان بر اساس شاخص اعتماد اجتماعی 88
جدول شماره 5-13: محل اقامت قبلي خانوار 90
جدول شماره 5-14: علت مهاجرت از شهر 91
جدول شماره 5-15: علت مهاجرت از مناطق اطراف 91
جدول شماره 5-16: علت مهاجرت از مناطق اطراف 93
جدول شماره 5-17: علت مهاجرت از مناطق اطراف 94
جدول شماره 5-18: نتایج آزمون فریدمن برای رتبه بندی روشهای حل مشكلات سكونتگاههاي غيررسمي از نظر مديران شهري و كارشناسان ساکنین(، نگارنده،1390) 95
جدول شماره 6-1: مشکلات مطرح شده از سوي پاسخگويان بر اساس اولويت اول و دوم 99
جدول شماره 6-2: مسائل و مشکلات و امکانات به دست آمده در حوزههاي مختلف در محدوده مورد مطالعه 100

فهرست نمودار
نمودار شماره 2-1 : چارچوب نظري ساماندهي سكونتگاههاي غيررسمي(صرافي، 1381:4). 11
نمودار شماره 2-2: نماي کلي طرح هاي خانه سازي دولتي، اراضي و خدمات، ارتقاء کيفيت سکونتگاه وطرح توسعه افزايشي به لحاظ نوع کارکرد (مأخذ: زماني، 1379:111). 36
نمودار شماره 2-3: هزينه‌هاي دولتي و ميزان سود در هريک از رويکردهاي برخورد با سكونتگاه‌هاي غيررسمي از دهه 1990- 1950 38
نمودار شماره 2-4 : ساختار فرايند توانمند سازي 39
نمودار شماره 2-5: ابعاد توانمندسازي 40
نمودار شماره 2-6: تأثیر تفویض اختیارات بر توانمندسازی 40
نمودار شماره 2-7: تأثیر رضایت مبتنی بر عملکرد بر توانمندسازی 41
نمودار شماره 2-8: تأثیر غنی سازی کارکرد اجتماعی بر توانمندسازی 41
نمودار شماره 2-9: تأثیر مدیریت مشارکتی بر توانمندسازی 41
نمودار شماره 2-10:تأثیر تیم سازی (گروه سازی) بر توانمندسازی 41
نمودار شماره 2-11: تأثیر مشارکت بر توانمندسازی 42
نمودار شماره 2-12: الگوي کلي راهبرد توانمند سازي 42
نمودار شماره 4-3: هرم سنی و جنسی محدوده 79
نمودار شماره 5-1: توزيع سني پاسخگويان 86
نمودار شماره 5-3: توزيع پاسخگويان از نظر ميزان تحصيلات 87
نموودار شماره 5-4: مدت زمان اقامت پاسخگويان 88
نمودار شماره 5-4: توزیع پاسخگویان بر اساس شاخص شبکه اجتماعی 91
نمودار شماره 5-5: توزیع پاسخگویان بر اساس شاخص تعامل اجتماعی 92
نمودار شماره 5-6: توزیع پاسخگویان بر اساس شاخص پیوندهای همسایگی 93
نمودار شماره 5-7: توزیع پاسخگویان بر اساس شاخص اعتماد اجتماعی 94
نمودار شماره 5-8: محل اقامت قبلي خانوار 96