ارائه مکانیزمی برای ارزیابی عملکرد HSE پیمانکاران

چکيده:
دستيابي به معیارها و مولفه‌های ارزیابی عملکرد پیمانکاران در حوزه HSE یکی از مهمترين دغدغه‌های سازمان‌های پیشرو است که منجر به کاهش هزینه‌های مستقیم و غیر مستقیم سازمان می‌گردد. در این تحقیق سعی شده تا با شناخت شاخصه‌هایی برای ارزیابی عملکرد پیمانکاران فعال در حوزه‌های عمرانی- شهری از دیدگاه بهداشت، ایمنی و محیط زیست (HSE)، مدلی ارائه گردد تا به کمک آن بتوان پیمانکاران را با یک سنگ محک ارزیابی و رتبه‌بندی نمود. این تحقیق به دنبال آن است تا به سازمان‌های پیشرو که موضوعاتی همچون بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) را جزء اولویت‌های کاری خود در پروژه‌ها برمی‌شمارند، این پیام را برساند تا با شناخت شاخصه‌های مناسب در حوزه HSE و ارزیابی مناسب پیمانکاران خود نه تنها می‌توانند در کاهش هزینه‌های مشهود و غیر مشهود ناشی از عدم رعایت اصول HSE در فعالیت‌های برون‌سپاری شده به غیر، اقدامی اثربخش و کارا انجام دهند بلکه معیاری مناسب برای انتخاب‌های آتی پیمانکاران به دست خواهد آورد.

اين تحقيق از لحاظ نوع هدف، كاربردي و از لحاظ نوع روش توصيفي- کیفی است. ابزارهای این تحقیق در بخش جمع‏آوری اطلاعات جهت تعیین ویژگی‏های مدل ارزیابی، نظرسنجی (از طریق انجام مصاحبه‏ های آزاد با خبرگان) و مطالعات میدانی است. برای تحلیل اطلاعات از روش امتیازدهی (توسط خبرگان) و جهت تست مدل از مطالعه موردی استفاده شده است. در ابتدای تحقیق، به وسیله پرسشنامه‌های بازی که در اختیار خبرگان در حوزه‌ HSE قرار می‌گیرد و همچنین با انجام مطالعات کتابخانه‌ای، ویژگی‌های یک مدل مناسب برای ازریابی عملکرد HSE پیمانکاران در پروژه‌های عمرانی شهری شناسایی می‌گردد. پس از اعتبارسنجی نتایج اولیه به دست آمده، با استفاده از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)، به این شاخص‌های به دست آمده با توجه به درجه اهمیت‌شان وزن اختصاص می‌یابد. شاخص‌های شناسایی شده و اوزان اختصاص یافته با استفاده از پرسشنامه‌هایی که در اختیار خبرگان قرار خواهد گرفت، اعتبارشان سنجیده می‌گردد. در پایان نیز ساختار طراحی شده را برای گروهی از پیمانکاران سازمان مهندسی و عمران شهر تهران اجرایی می‌نماییم تا روایی مدل طراحی شده مورد ارزیابی قرار گیرد.

مقدمه:
دستيابي به معیارها و مولفه‌های ارزیابی عملکرد پیمانکاران در حوزه HSE یکی از مهمترين دغدغه‌های سازمان‌های پیشرو است که منجر به کاهش هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم سازمان می‌گردد. از آنجا که فعالیت پیمانکاران در محیط‌های پروژه رافع مسئولیت کارفرما نمی‌گردد، سازمان موظف است کنترل‌های شایسته و مناسبی از نظر HSE در سطح فعالیت‌های پروژه به اجرا رساند. از طرف دیگر بروز حوادث در سطح پروژه نه تنها فعالیت پیمانکار آسیب دیده را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد، بلکه می‌تواند تاثیر نامطلوبی بر روند فعالیت‌‌های سایر پیمانکاران، افراد سازمان و سایر طرف‌های ذینفع ایجاد نماید. عدم رعایت ملاحظات HSE، به خصوص در كشورهاي در حال توسعه، همه ساله حوادث جاني، مالي و زيست‌محيطي فراوان براي اين كشورها به ارمغان مي‌آورد. از طرف دیگر ارزیابی عملکرد HSE پیمانکاران، می‌تواند معیار مناسبی برای کارنامه عملکرد پیمانکار در انتخاب‌های آتی ایشان باشد، به شرط آنکه کلیه پیمانکاران با یک سنجه ارزیابی شوند. (بشیری نسب, 1387)

ارزيابي عملکرد HSE یکی از موضوعات بسیار مهم در انتخاب پیمانکاران در پروژه‌های عمرانی است که هرچند به صورت مجزا در حوزه‏های مختلف فعالیت‏هایی مرتبط با آن انجام شده اما تا کنون در کشور مطالعات چندانی در مورد مدلهای جامع ارزيابي عملکرد HSE در پروژه‌های عمرانی صورت نگرفته است؛ این موضوع از سه جنبه قابل تامل است:

1. کم توجهی به موضوع ارزيابي عملکرد و شاخص‌های HSE در مدلهای ارزیابی عملکرد

2. نبود تعامل مناسب بین متخصصین و ناظران پروژه‌ها و متخصصین HSE

3. جدید بودن موضوعات بهداشت، ایمنی و محیط زیست در صنایع ساخت و ساز که خود نیازمند زمان بیشتر برای انجام مطالعاتی نظیر ارزيابي عملکرد HSE سازمان و پیمانکاران در پروژه‌های عمرانی می‏باشد.

از این رو تحقيق حاضر با هدف شناسايي و تعيين ویژگی‏ها و معیارهای ارزيابي عملکرد HSE و ارائه مدلی به این منظور در پروژه‌های عمرانی تعریف شده است.

فصل بندی:
در فصل اول این تحقیق کلیات طرح از جمله موضوع تحقیق، تبیین اهداف و ضرورت تحقیق، سئوالات تحقیق، سوابق و نیز واژگان و مفاهیم آن شرح داده شد. طبق توضیحات فصل اول هدف اين تحقيق مبنایی جهت ارائه مدل مناسبي براي ارزيابي عملکرد پیمانکاران در حوزه HSE در پروژه‌های عمرانی قرار گرفت.

در فصل دوم، ابتدا به مرور ادبيات ارزیابی عملکرد پیمانکاران پرداخته شد و سپس سیستم مدیریت HSE معرفی گردید و در نهایت به شاخصه‌های اجرای فعالیت‌های منطبق با خواسته‌های HSE اشاره گردید.

فصل سوم به بیان روش تحقيق اختصاص داده شد. تحقیق حاضر از نوع توصيفي-کیفی بوده و مدل تحقيق بر اساس تهیه شناسایی شاخصه‌های ارزیابی عملکرد HSE پیمانکاران و تدوین یک ساختار مناسب به منظور ارزیابی عملکرد پیمانکاران در حوزه HSE از طریق مصاحبه آزاد با گروهی از خبرگان HSE و نیز انجام مطالعه در زمینه ارزیابی عملکرد HSE پیمانکاران پیشنهاد گردید. سنجش میزان اعتبار مدل نیز با استفاده از یک فرم امتیازدهی صورت گرفت.

در فصل چهارم به تجزيه و تحليل داده‌هاي حاصل از تحقيق پرداخته شده است. با استفاده از جمع‏بندی نتایج حاصل از فرم‏های امتیاز دهی مشخص گردید که مدل ارائه شده از نظر شرکت کنندگان در امتیازدهی توانسته است معیارهای شناسایی شده را با وضعیت موجود منطبق نماید.

در فصل پنجم ابتدا به نتیجه ‏گیری از نتایج تجزيه و تحليل‌هاي فصل قبل پرداخته شده و سپس راهکارهایی به منظور بهبود وضعیت ایمنی، بهداشت و محیط زیست پیمانکاران در پروژه‌های عمرانی پيشنهاد می‏گردد. در پایان نيز پيشنهاداتي براي تحقيقات آتي به منظور توسعه ساختار ارزیابی عملکرد HSE پیمانکاران و نیز پیشنهادات اجرایی برای مدیران ارائه مي‌شود.

فهرست مطالب
چكيده 1
مقدمه 2
فصل اول : كليات 4
 1-1) مقدمه 5
 1-2) بیان مسأله 5
 1-3) اهمیت و ضرورت تحقیق 6
 1-4) متدولوژي انجام کار 7
 1-5) سوالات تحقيق 9
 1-6) نمونه و جامعه آماري تحقيق 9
 1-7) سوابق تحقيق 10
 1-8) تعريف مفاهيم و واژگان اختصاصي تحقیق 12
 1-9) جمع‌بندي فصل 13

فصل دوم : ادبیات تحقیق 14
 2-1) مقدمه 15
 2-2) ارزیابی عملکرد 15
 2-2-1) مفهوم ارزيابي عملكرد و تعاريف آن 16
 2-2-2) تاریخچه ارزيابي 16
 2-2-3) كاربرد روش‌هاي نوين ارزيابي عملكرد HSE در صنايع مختلف 17
 2-3) سیستم مدیریت ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست 19
 2-3-1) کلیات 19
 2-3-2) تعاریف 20
س 2-3-3) الزامات سیستم مدیریت ایمنی، بهداشت محیط‌زیست 22
 2-3-4) تکنیک‌ها، ابزارها و روش‌های مورد استفاده در مدیریت HSE 42
 2-3-5) ملاحظات خاص ایمنی و بهداشتی و روش‏های کنترل آن در پروژه‌های عمرانی 55
 2-3-6) ملاحظات خاص زیست محیطی و روش‏های کنترل آن در پروژه‌های عمرانی 72
 2-4) ویژگی خبرگان HSE 86
 2-5) جمع‌بندی فصل 86

فصل سوم : روش تحقیق 88
3-1) مقدمه 89
3-2) روش تحقیق 89
3-3) نمونه و جامعه آماری 90
3-4) روش جمع‌آوری داده‌ها 91
3-5) ارائه مدل 93
 3-5-1) تعیین شاخص‌ها و وزن‌دهی آنها 93
 3-5-2) بررسی اعتبار معیارها و اوزان مربوط به آنها 99
 3-5-3) انتخاب پیمانکار برتر در حوزه HSE از طریق فرآیند تحلیل سلسله مراتبی 101
3-6) جمع‌بندی فصل 103

فصل چهارم : مباحث آماری تحقیق 104
4-1) مقدمه 105
4-2) مطالعه موردی؛ ارزیابی عملکرد پیمانکاران سازمان مهندسی و عمران شهر تهران 105
 4-2-1) آشنايي با سازمان مهندسی و عمران شهر تهران 105
 4-2-1) ارزیابی پیمانکاران 106
4-3) جمع‌بندی فصل 111

فصل پنجم : نتيجه‌گيري و ارائه پيشنهادات 113
 5-1) مقدمه 114
 5-2) تحلیل نتایج 115
 5-3) ارائه پیشنهادات 116
 5-3-1) راهکارهای اجرایی 116
 5-3-2) پیشنهاداتی برای تحقیقات آتی 117
 5-4) جمع‌بندی فصل 119

پيوست ها 120
 پیوست 1- چارچوب مصاحبه جهت تعیین شاخص 121
 پیوست 2- چارچوب مصاحبه اعتبارسنجی 122
 پیوست 3- چک لیست ارزیابی عملکرد 123

فهرست منابع فارسي 137
فهرست منابع لاتين 139
سايت هاي اطلاع رساني 140
چكيده انگليسي 141

فهرست جدول ها
2-1. عوامل شكست و يا عوامل بروز حادثه 48
2-2. تعیین زاويه مناسب براي انواع حالات خاك 58
2-3. اقدامات ايمني در ورود به فضاهاي بسته 72
3-1 – اسامی خبرگان شرکت کننده در مصاحبه 91
3-2- گروه‌بندی شاخص‌ها، پس از طبقه‌بندی آنها 93
3-3- حوزه‌های شناسایی شده مربوط به گروه شاخص‌های مرتبط با سیستم‌ مدیریت HSE 97
3-4- حوزه‌های شناسایی شده مربوط به گروه شاخص‌های مرتبط با ایمنی 97
3-5- حوزه‌های شناسایی شده مربوط به گروه شاخص‌های بهداشتی 98
3-6- حوزه‌های شناسایی شده مربوط به گروه شاخص‌های زیست محیطی 98
3-7- حوزه‌های شناسایی شده مربوط به گروه شاخص‌های مرتبط با منظر شهری 99
3-8 – نتایج حاصل از اعتبارسنجی معیارهای اصلی 99
3-9 – نتایج حاصل از اعتبارسنجی زیر معیارهای سیستم مدیریت HSE 100
3-10 – نتایج حاصل از اعتبارسنجی زیر معیارهای ملاحظات ایمنی 100
3-11 – نتایج حاصل از اعتبارسنجی زیر معیارهای ملاحظات بهداشتی 101
3-12 – نتایج حاصل از اعتبارسنجی زیر معیارهای ملاحظات زیست محیطی 101
3-13 – نتایج حاصل از اعتبارسنجی زیر معیارهای ملاحظات منظر شهری 101
4-1- نتایج ارزیابی پیمانکاران مربوط به گروه شاخص‌های مرتبط با سیستم‌ مدیریت HSE با درنظر گرفتن اوزان 107
4-2- نتایج ارزیابی پیمانکاران مربوط به گروه شاخص‌های مرتبط با ایمنی درنظر گرفتن اوزان 108
4-3- نتایج ارزیابی پیمانکاران مربوط به گروه شاخص‌های مرتبط با موضوعات بهداشتی درنظر گرفتن اوزان 108

فهرست جدول ها
4-4- نتایج ارزیابی پیمانکاران مربوط به گروه شاخص‌های مرتبط با موضوعات زیست محیطی درنظر گرفتن اوزان 109
4-5- نتایج ارزیابی پیمانکاران مربوط به گروه شاخص‌های مرتبط با موضوعات منظر شهری درنظر گرفتن اوزان 109
4-6- نتایج محاسبه شده برای هر یک از گروه‌های اصلی که مورد ارزیابی 110
4-7- امتیاز موزون محاسبه شده برای هر یک از معیارهای اصلی 110
4-8- رتبه‌بندی پروژه‌ها بر اساس ارزیابی انجام شده 111
4-9 آمارهای موجود برای هر یک از سه پروژه 111

فهرست شكل‌ها
2-1- مدل اجرایی HSE-MS 20
2-2- گام‌هاي ضروری مديريت خطرات 29
2-3. نحوه شيب‌دارسازي 58
2-4 . جعبه‌هاي ترانشه 59
2-5 . پله‌بندي 60
2-6- تهويه تونل و محیط‌های سربسته 70
2-7. نحوه مهار تأسیسات برقي 71
2-8. نمونه‌اي از آلودگي زيست‌محيطي در پروژه‌هاي شهري 74
3-1 – مدل تحلیل سلسله مراتبی انتخاب پیمانکار برتر در حوزه HSE 102