مبانی نظری نقش سرمایه اجتماعی در توانمندسازی سکونتگاه های غیررسمی

هدف از این مبانی نظری بررسی نقش سرمایه اجتماعی در توانمندسازی سکونتگاه های غیررسمی می باشد. شامل دو بخش می باشد :

1. در بخش اول به مرور پایه های مفهومی و تجربی مرتبط با اسکان غیررسمی خواهیم پرداخت. در ابتدا به تعریف و ویژگی های سکونتگاه های غیر رسمی می پردازیم. در ادامه مروری بر سیر اسکان غیررسمی در ایران و جهان خواهیم داشت. بعد از ان طبقه بندی سکونتگاه های غیر رسمی تشریح می شوند. بررسی دلایل شکل گیری اسکان های غیررسمی در کشورهای در حال توسعه موضوع مهم بعد این نوشتار است. در قسمت بعدی به فقر شهری و ارتباط آن با اسکان غیررسمی می پردازیم. در آخر بخش اول نیز رویکردهای فلسفی- سیاسی نسبت به سکونتگاههای غیررسمی بیان می شوند.

2. و در بخش دوم به تشریح کامل سرمایه اجتماعی می پردازیم. انواع نظریه های سرمایه اجتماعی بیان می شوند. عوامل موثر بر ایجاد، حفظ و نابودی سرمایۀ اجتماعی بررسی می شوند و در آخر الگوهای سرمایه اجتماعی تشریح می شوند.

مهم ترین عوامل ایجاد سرمایه ی اجتماعی را می توان آگاهی، اعتماد و مشارکت دانست. «آگاهی» پیش شرط اولیه جهت تحقق اعتماد و مشارکت، اولین گام در ایجاد سرمایه ی اجتماعی است. زمانی که افراد از ماهیت مسائل اجتماعی یا از برنامه-ریزی هایی که جوابگوی مشکلات اجتماعی است بی خبرند، حس اعتماد اجتماعی و فرصت های مشارکت اجتماعی در جامعه پایین خواهد بود. اعتماد اساس سرمایه ی اجتماعی است و شکل گیری سرمایه ی اجتماعی بدون تحقق آن غیرممکن است.

عدم اعتماد می تواند ناشی از سابقه ی ضعیف اقدامات جامعه، دولت مردان یا طرف های معامله و فقدان اعتقاد به توانایی یا انگیزه افراد اجتماع در این زمینه باشد. مشارکت اجتماعی خود محصول دو عامل قبلی است و با سرمایه ی اجتماعی منجر می شود و سرمایه ی اجتماعی بیشتر به مشارکت بیشتر می انجامد. رضایی معتقد است که از ترکیب اثرات؛ عمل متقابل، شبکه-های ارتباطی، اعتماد و هنجارهای اجتماعی جامعه ای با روابط و مناسبات خاص (بر پایه ی اعتماد و مشارکت) ساخته می شود و هر چه عوامل چهارگانه فوق قوی تر باشد، آن جامعه سرمایه ی اجتماعی قوی تری خواهد داشت و در نتیجه بازدهی و کارآمدی در آن جامعه افزایش یافته و رونق و رفاه بیشتری متوجه شهروندان می شود.

فهرست مطالب

فصل دوم: مبانی و چارچوب نظری پژوهش
بخش اول: مرور پایه های مفهومی و تجربی مرتبط با اسکان غیررسمی
2-1- تعریف و ساختیابی اسکان غیررسمی 5
2-2- ویژگی های سکونتگاه های غیر رسمی 6
2-2-1- اقتصادی 7
2-2-1-1- مفهوم بخش غیررسمی اقتصاد 8
2-2-2- فرهنگی 10
2-2-3- اجتماعی 10
2-2-4- حقوقی 10
2-2-4-1- انواع مالکیتها و نحوه تملک 11
2-2-5- کالبدی 11
2-2-5-1- انواع استقرار و مکانیابی 12
2-2-6- مسکن 12
2-2-7- بافت سکونتگاهها و ساختار شبکه ارتباطی 13
2-2-8- دسترسی به خدمات و امکانات روبنایی و زیربنایی 13
2-3- مروری بر سیر اسکان غیررسمی در جهان 15
2-4- روند تکوین و تکامل سکونتگاههای غیررسمی 16
2-4-1- تهاجم سازمان یافته 17
2-4-2- تصرف خزنده 18
2-4-3- بازتقسیم زمین 18
2-5- طبقه بندی سکونتگاه های غیر رسمی 19
2-6- بررسی دلایل شکل گیری اسکان های غیررسمی در کشورهای در حال توسعه 21
2-6-1- عوامل ساختاری جامعه 23
2-6-2- عوامل سازمانی 23
2-6-3- فقدان سیستم های حمایتی و مشارکتی 23
2-6-4- فعالیتهای باندهای (مافیایی) نامشروع زمین 24
2-6-5- ناکارآمدی سیاستهای تأمین مسکن 24
2-6-6- غیرقابل استطاعت بودن واحدهای مسکونی برای فقرای شهری 24
2-7- فقر شهری و ارتباط آن با اسکان غیررسمی 25
2-7-1- تعریف فقر: 25
2-7-2- فقر و اسکان غیر رسمی 26
2-8- شناخت برنامه نهادهای جهانی مرتبط با اسکان غیررسمی و دیدگاههای آنها 28
2-8-1- بانک جهانی (Word Bank) 28
2-8-2- هبیتات(UN-HABITAT) 30
2-8-3- برنامه عمران ملل متحد (UNDP) 32
2-9- رویکردهای فلسفی- سیاسی نسبت به سکونتگاههای غیررسمی 33
2-9-1- دسته اول: لیبرال 33
2-9-2- دسته دوم: رادیکالی 33
2-9-3- دسته سوم: جامعه گرایی 34
2-10- رویکردهای مداخله در توسعه سکونتگاه های غیررسمی: 34
2-10-1- دوره اول (دهه 1960) 35
2-10-1-1- رویکرد نادیده انگاری 37
2-10-1-2- رویکرد حذف و تخلیه اجباری 38
2-10-1-3- رویکرد مسکن عمومی: 39
2-10-2- دوره دوم (دهه 1970) 40
2-10-2-1- رویکرد زمین و خدمات 42
2-10-2-2- رویکرد ارتقاءبخشی (بهسازی) 43
2-10-2-3- توسعه اندک افزا (افزایشی) 46
2-10-2-4- رویکرد خودیاری 46
2-10-3- دوره سوم (دهه 1980) 47
2-10-3-1- رویکرد ارتقای محیطی 49
2-10-3-2- رویکرد توانمندسازی 51
2-10-4- دوره چهارم (دهه اخیر) 58
2-10-4-1- حکمروایی خوب 58
2-11- جمع بندی و نتیجه گیری 65

بخش دوم: مرور مفاهیم مرتبط با سرمایه اجتماعی
2-12- اهمیت سرمایه اجتماعی 68
2-13- تعریف سرمایه اجتماعی 69
2-14- گونه های مختلف سرمایه اجتماعی 70
2-14-1- سرمایه اجتماعی درون گروهی 71
2-14-2- سرمایۀ اجتماعی بین گروهی 71
2-14-3- سرمایۀ اجتماعی ارتباطی 71
2-15- دیدگاه های نظری سرمایه اجتماعی 72
2-15-1- دیدگاه مبتنی بر اجتماع محلی 72
2-15-2- دیدگاه شبکه ها 73
2-15-3- دیدگاه نهادی 74
2-15-4- دیدگاه هم افزایی 75
2-16- عوامل موثر بر ایجاد، حفظ و نابودی سرمایۀ اجتماعی 76
2-16-1- بستگی شبکه های اجتماعی 76
2-16-2- ثبات 77
2-16-3- ایدئولوژی 77
2-16-4- وابستگی افراد به یکدیگر 77
2-17- سنجش سرمایه اجتماعی 78
2-17-1- الگوهای اندازه گیری سرمایه اجتماعی 78
2-17-2- سطوح تحلیل 79
2-17-2-1- سطح خرد 79
2-17-2-2- سطح میانی 80
2-17-2-3- سطح کلان 80
2-18- ابعاد سرمایه اجتماعی 81
2-19- شاخصهای سرمایۀ اجتماعی 81
2-20- جمع بندی و نتیجه گیری 85

منابع
منابع 131
منابع فارسی: 131
منابع لاتین 135

فهرست جداول
جدول 2-1- ویژگی های بخش رسمی و غیررسمی 9
جدول 2-2- اصطلاحات رایج برای توصیف سکونتگاه های غیررسمی 19
جدول 2-3- معیارهای طبقه بندی سکونتگاه های غیر رسمی 20
جدول 2-4- عمده ترین طبقه بندی های تحلیل محله های تهیدستان 21
جدول2-5- دوره های زمانی و فعالیت های مرتبط بانک جهانی در سکونتگاه های غیررسمی 29
جدول2-6- دلایل تشکیل اسکان های غیررسمی در کشورهای در حال توسعه 34
جدول2-7- اجزای پروژه بهسازی و ارتقای محله کم درآمدها 45
جدول 2-8- عناصر و اجزای بهسازی از نگاه ائتلاف شهرها 45
جدول 2-9- شاخص های ظرفیت: عرصه ها و عوامل 56
جدول 2-10- ویژگی های حاکمیت خوب شهری 63
جدول2-11- تعاریف سرمایۀ اجتماعی از دیدگاه اندیشمندان مختلف 69
جدول2-12- چهار نظریۀ اصلی سرمایۀ اجتماعی 76
جدول 2-13- ویژگی های الگوهای اندازه گیری سرمایه اجتماعی 79
جدول2-14- شاخص های سرمایه اجتماعی 82
جدول2-15- شاخص های سرمایه اجتماعی گروترت (1998) 82
جدول2-16- سنجه های محوری سرمایه اجتماعی، تعیین کننده ها و پیامدها 83
جدول2-17- شاخص های سرمایۀ اجتماعی و معنای مفهومی شاخص ها 84

فهرست شکل ها
شکل 2-1- تاثیر عوامل داخلی و خارجی در پیدایش و توسعه سکونتگاه غیررسمی 16
شکل 2-2- عوامل اصلی در شکل گیری اسکان های غیررسمی در کشورهای در حال توسعه 22
شکل 2-3- جنبه های مختلف فقر شهری 26
شکل 2-4- پیامدهای انباشتی فقر شهری 27
شکل 2-5- شکل گیری محله های فقیرنشین و رابطه آن با فقر 27
شکل 2-6- چارچوب نظری توانمندسازی و ارتقای محیطی اسکان غیررسمی 57
شکل 2-7- عوامل موثر بر تسهیل حاکمیت خوب 60
شکل 2-8- روابط کنشگران شهری 62
شکل 2-9- ویژگی های حکمروایی خوب شهری 64
شکل 2-10- جایگاه سرمایه اجتماعی در توانمندسازی سکونتگاه های غیررسمی 67
شکل 2-11- سطوح تحلیل سرمایه اجتماعی 80