توانمندسازی سکونتگاه های غیر رسمی با تکیه بر سرمایه اجتماعی

بررسی ها نشان می دهد که عوامل گوناگونی در جریان مهاجرت های داخلی و افزایش جمعیت شهرنشین و تراکم این جمعیت مهاجر در تعدادی از شهرهای بزرگ کشور تأثیر داشته اند که عمده ترین آن ها را می توان؛ رشد نامتعادل اقتصادی در بخش های صنعت و خدمات، تمرکز سرمایه ها و تأسیسات و امکانات در مراکز بزرگ شهری (شهرهای بزرگ کشور) و توسعه خدمات عمومی و گسترش امکانات و تسهیلات رفاهی، اجتماعی و فرهنگی در مراکز عمده شهری دانست. عوامل ذکر شده سبب گسترش روزافزون شهرنشینی در شهرهای بزرگ کشور شده است که به این رشد بی رویه به همراه کاستی های برنامه-ریزی کالبدی و مسکن و نادیده گرفتن اقشار کم درآمد شهری، شکل گیری سکونتگاه های غیررسمی را سبب شده است.

در برخورد با پدیده اسکان غیررسمی در ایران، سیاست ها عمدتاً تأمین مسکن کم درآمدها بوده که مشخصاً اسکان غیررسمی را در برنمی گیرد. علیرغم وجود چنین برنامه هایی در ارتباط با مسأله اسکان غیررسمی، از میان شیوه های مختلف برخورد با این مسئله، راهکارهای قهرآمیز و تخریبی و سیاست های نادیده انگاری در گذشته در پیش گرفته شده بود. در دهه اخیر، رویکرد اصلی چاره جویی مسئله اسکان غیررسمی از طریق سیاست هایی چون توانمندسازی و بهسازی این سکونتگاه ها با ابزارهایی چوناستفاده از ظرفیت ها و توانایی ها و سرمایه های اجتماعی ساکنین این سکونتگاه ها مورد توجه و تأکید قرار گرفت.

در حالیکه دولت در این رویکرد علاوه بر تأمین نیاز، به عنوان حمایت کننده و تسهیل کننده در به فعل رساندن توان اجتماع محلی ایفای نقش می کند. سیاست ها نه تنها بایستی به دنبال رفع مشکلات اسکان غیررسمی و توانمندسازی اجتماعات آن برآید بلکه بایستی به دنبال راه حل هایی برای جلوگیری از گسترش فقر و به دنبال گسترش سکونتگاه های غیررسمی جدید در آینده باشد، چراکه بازتولید و گسترش های جدید سکونتگاه های غیررسمی نتیجه بازتولید فقر در جامعه است. به بیان دیگر پیوسته بخشی از جمعیت شهر را اقشار کم درآمد تشکیل خواهند داد درنتیجه هنر برنامه ریزی در حال و آینده بایستی به گونه ایی متناسب و پاسخگوی نیاز آنان باشد که این اقشار کم درآمد ناچاراً به اسکان غیررسمی روی نیاورند.

فهرست مطالب
فصل اول: کلیّات پژوهش
1-1- طرح مسأله 1
1-2- ضرورت و اهمیت موضوع مورد مطالعه 2
1-3- پرسش های پژوهش 3
1-4- بیان اهداف پژوهش 3
1-5- تشریح روش کار پژوهش 4

فصل دوم: مبانی و چارچوب نظری پژوهش
بخش اول: مرور پایه های مفهومی و تجربی مرتبط با اسکان غیررسمی
2-1- تعریف و ساختیابی اسکان غیررسمی 5
2-2- ویژگی های سکونتگاه های غیر رسمی 6
2-2-1- اقتصادی 7
2-2-1-1- مفهوم بخش غیررسمی اقتصاد 8
2-2-2- فرهنگی 10
2-2-3- اجتماعی 10
2-2-4- حقوقی 10
2-2-4-1- انواع مالکیتها و نحوه تملک 11
2-2-5- کالبدی 11
2-2-5-1- انواع استقرار و مکانیابی 12
2-2-6- مسکن 12
2-2-7- بافت سکونتگاهها و ساختار شبکه ارتباطی 13
2-2-8- دسترسی به خدمات و امکانات روبنایی و زیربنایی 13
2-3- مروری بر سیر اسکان غیررسمی در جهان 15
2-4- روند تکوین و تکامل سکونتگاههای غیررسمی 16
2-4-1- تهاجم سازمان یافته 17
2-4-2- تصرف خزنده 18
2-4-3- بازتقسیم زمین 18
2-5- طبقه بندی سکونتگاه های غیر رسمی 19
2-6- بررسی دلایل شکل گیری اسکان های غیررسمی در کشورهای در حال توسعه 21
2-6-1- عوامل ساختاری جامعه 23
2-6-2- عوامل سازمانی 23
2-6-3- فقدان سیستم های حمایتی و مشارکتی 23
2-6-4- فعالیتهای باندهای (مافیایی) نامشروع زمین 24
2-6-5- ناکارآمدی سیاستهای تأمین مسکن 24
2-6-6- غیرقابل استطاعت بودن واحدهای مسکونی برای فقرای شهری 24
2-7- فقر شهری و ارتباط آن با اسکان غیررسمی 25
2-7-1- تعریف فقر: 25
2-7-2- فقر و اسکان غیر رسمی 26
2-8- شناخت برنامه نهادهای جهانی مرتبط با اسکان غیررسمی و دیدگاههای آنها 28
2-8-1- بانک جهانی (Word Bank) 28
2-8-2- هبیتات(UN-HABITAT) 30
2-8-3- برنامه عمران ملل متحد (UNDP) 32
2-9- رویکردهای فلسفی- سیاسی نسبت به سکونتگاههای غیررسمی 33
2-9-1- دسته اول: لیبرال 33
2-9-2- دسته دوم: رادیکالی 33
2-9-3- دسته سوم: جامعه گرایی 34
2-10- رویکردهای مداخله در توسعه سکونتگاه های غیررسمی: 34
2-10-1- دوره اول (دهه 1960) 35
2-10-1-1- رویکرد نادیده انگاری 37
2-10-1-2- رویکرد حذف و تخلیه اجباری 38
2-10-1-3- رویکرد مسکن عمومی: 39
2-10-2- دوره دوم (دهه 1970) 40
2-10-2-1- رویکرد زمین و خدمات 42
2-10-2-2- رویکرد ارتقاءبخشی (بهسازی) 43
2-10-2-3- توسعه اندک افزا (افزایشی) 46
2-10-2-4- رویکرد خودیاری 46
2-10-3- دوره سوم (دهه 1980) 47
2-10-3-1- رویکرد ارتقای محیطی 49
2-10-3-2- رویکرد توانمندسازی 51
2-10-4- دوره چهارم (دهه اخیر) 58
2-10-4-1- حکمروایی خوب 58
2-11- جمع بندی و نتیجه گیری 65

بخش دوم: مرور مفاهیم مرتبط با سرمایه اجتماعی
2-12- اهمیت سرمایه اجتماعی 68
2-13- تعریف سرمایه اجتماعی 69
2-14- گونه های مختلف سرمایه اجتماعی 70
2-14-1- سرمایه اجتماعی درون گروهی 71
2-14-2- سرمایۀ اجتماعی بین گروهی 71
2-14-3- سرمایۀ اجتماعی ارتباطی 71
2-15- دیدگاه های نظری سرمایه اجتماعی 72
2-15-1- دیدگاه مبتنی بر اجتماع محلی 72
2-15-2- دیدگاه شبکه ها 73
2-15-3- دیدگاه نهادی 74
2-15-4- دیدگاه هم افزایی 75
2-16- عوامل موثر بر ایجاد، حفظ و نابودی سرمایۀ اجتماعی 76
2-16-1- بستگی شبکه های اجتماعی 76
2-16-2- ثبات 77
2-16-3- ایدئولوژی 77
2-16-4- وابستگی افراد به یکدیگر 77
2-17- سنجش سرمایه اجتماعی 78
2-17-1- الگوهای اندازه گیری سرمایه اجتماعی 78
2-17-2- سطوح تحلیل 79
2-17-2-1- سطح خرد 79
2-17-2-2- سطح میانی 80
2-17-2-3- سطح کلان 80
2-18- ابعاد سرمایه اجتماعی 81
2-19- شاخصهای سرمایۀ اجتماعی 81
2-20- جمع بندی و نتیجه گیری 85

فصل سوم: بررسی ویژگی ها و فرآیند شکل گیری سکونتگاه های غیررسمی در ایران
مقدمه 1
3-1- چگونگی و عوامل موثر بر شکل گیری سکونتگاه های غیررسمی در ایران 86
3-2- برنامه ریزی شهری در ایران راهی برای تشدید مشکل سکونتگاه های غیررسمی 91
3-3- عوامل موثر بر شکل گیری متفاوت سکونتگاه های غیررسمی در ایران در مقایسه با سایر کشورها 92
3-4- مروری بر راهکارهای چاره جویی اسکان غیررسمی در ایران 93
3-4-1- نگاهی بر سند توانمندسازی سکونتگاه های غیررسمی در ایران 93
3-5- نتیجه گیری 98

فصل چهارم: ویژگی ها و مشخصات عام سکونتگاه غیررسمی شهر ساری
مقدمه 99
4-1- معرفی مورد پژوهی و دلایل انتخاب آن 99
4-2- روند تکوین و تکامل محله هدف 100
4-3- ویژگی های محله هدف 101
4-3-1- اقتصادی 101
4-3-1-1- ساختار اشتغال و گروه های درآمد- هزینه 101
4-3-1-2- موقعیت مکانی و نوع فعالیت اقتصادی گروه های عمده شغلی 101
4-3-2- فرهنگی 103
4-3-2-1- ترکیب اجتماعی 103
4-3-2-2- توزیع گروه های اجتماعی بر حسب بافت فرهنگی 103
4-3-3- اجتماعی 104
4-3-3-1- جمعیت 104
4-3-3-2- بررسی ویژگی خانوار – بعد خانوار 104
4-3-3-3- شناخت جریان های مهاجرتی و منشأ 104
4-3-4- حقوقی 105
4-3-4-1- انواع مالکیت و نحوه تملک 105
4-3-5- کالبدی 105
4-3-5-1- خدمات موجود در محله 105
4-3-5-2- نظام ساخت و ساز 108
4-3-5-3- نظام سازه ابنیه 109
4-3-5-4- نظام دفع آب های سطحی 110
4-3-5-5- انواع استقرار و مکانیابی 111
4-3-6-مسکن 111
4-3-7- بافت سکونتگاه 111
4-3-7-1- موضع شناسی 111
4-3-7-2- ریخت شناسی 112
4-3-7-3- گونه شناسی 112
4-3-8- ساختار شبکه ارتباطی 113
4-3-8-1- نظام دسترسی: بر حسب سلسله مراتب 113
4-3-8-2- نظام دسترسی: بر حسب عرض 113
4-3-8-3- نظام دسترسی: بر حسب پوشش کف 114
4-3-8-4- نظام دسترسی: بر حسب شیب 114

فصل پنجم: سنجش و تحلیل میزان سرمایه اجتماعی موجود در سکونتگاه غیررسمی شهر ساری
مقدمه 116
5-1- سنجش میزان سرمایه اجتماعی 116
5-1-1- روش تدوین پرسشنامه 117
5-1-2- روش تکمیل پرسشنامه 119
5-1-3- روش تحلیل پرسشنامه 119
5-1-3-1- گروه ها و شبکه ها 120
5-1-3-2- اعتماد و همبستگی 120
5-1-3-3- تعاون و عمل جمعی 122
5-1-3-4- ارتباطات و اطلاعات 122
5-1-3-5- همبستگی اجتماعی 122
5-1-3-6- اقدامات سیاسی و توانمندسازی 123
5-2- جمع بندی و نتیجه گیری 123

فصل ششم: راهکارها و پیشنهادات
6-1- راهکارها و پیشنهادات 125
6-1-1- راهکارها و پیشنهادات در سطح کلان 126
6-1-2- راهکارها و پیشنهادات در سطح خرد 129

منابع
منابع 131
منابع فارسی: 131
منابع لاتین 135

پیوست شماره یک: پرسشنامه ساکنین

فهرست جداول
جدول 2-1- ویژگی های بخش رسمی و غیررسمی 9
جدول 2-2- اصطلاحات رایج برای توصیف سکونتگاه های غیررسمی 19
جدول 2-3- معیارهای طبقه بندی سکونتگاه های غیر رسمی 20
جدول 2-4- عمده ترین طبقه بندی های تحلیل محله های تهیدستان 21
جدول2-5- دوره های زمانی و فعالیت های مرتبط بانک جهانی در سکونتگاه های غیررسمی 29
جدول2-6- دلایل تشکیل اسکان های غیررسمی در کشورهای در حال توسعه 34
جدول2-7- اجزای پروژه بهسازی و ارتقای محله کم درآمدها 45
جدول 2-8- عناصر و اجزای بهسازی از نگاه ائتلاف شهرها 45
جدول 2-9- شاخص های ظرفیت: عرصه ها و عوامل 56
جدول 2-10- ویژگی های حاکمیت خوب شهری 63
جدول2-11- تعاریف سرمایۀ اجتماعی از دیدگاه اندیشمندان مختلف 69
جدول2-12- چهار نظریۀ اصلی سرمایۀ اجتماعی 76
جدول 2-13- ویژگی های الگوهای اندازه گیری سرمایه اجتماعی 79
جدول2-14- شاخص های سرمایه اجتماعی 82
جدول2-15- شاخص های سرمایه اجتماعی گروترت (1998) 82
جدول2-16- سنجه های محوری سرمایه اجتماعی، تعیین کننده ها و پیامدها 83
جدول2-17- شاخص های سرمایۀ اجتماعی و معنای مفهومی شاخص ها 84
جدول 3-1- اهداف، راهبردها، سیاستها و اصول های سند ملی توانمندسازی 96
جدول 4-1- سطح خدمات محله هدف با توجه به سرانه پیشنهادی طرح تفصیلی شهر ساری 106
جدول 5-1- شاخص های سرمایه اجتماعی در سنجش سرمایه اجتماعی در محله هدف 118
جدول 5-2- تحلیل پاسخ های شاخص اعتماد و همبستگی 121
جدول 5-3- تحلیل میزان اعتماد به افراد مختلف جامعه 121
جدول 5-4- تحلیل شاخص همبستگی اجتماعی 122
جدول 5-5- تحلیل تعیین کننده های شاخص اقدامات سیاسی و توانمندسازی 123
جدول6-1- راهبردها و پیشنهادات تقویت سرمایه اجتماعی در سطح کلان 127
جدول 6-2- راهبردها و پیشنهادات تقویت سرمایه اجتماعی در سطح خرد 130

فهرست شکل ها
شکل 2-1- تاثیر عوامل داخلی و خارجی در پیدایش و توسعه سکونتگاه غیررسمی 16
شکل 2-2- عوامل اصلی در شکل گیری اسکان های غیررسمی در کشورهای در حال توسعه 22
شکل 2-3- جنبه های مختلف فقر شهری 26
شکل 2-4- پیامدهای انباشتی فقر شهری 27
شکل 2-5- شکل گیری محله های فقیرنشین و رابطه آن با فقر 27
شکل 2-6- چارچوب نظری توانمندسازی و ارتقای محیطی اسکان غیررسمی 57
شکل 2-7- عوامل موثر بر تسهیل حاکمیت خوب 60
شکل 2-8- روابط کنشگران شهری 62
شکل 2-9- ویژگی های حکمروایی خوب شهری 64
شکل 2-10- جایگاه سرمایه اجتماعی در توانمندسازی سکونتگاه های غیررسمی 67
شکل 2-11- سطوح تحلیل سرمایه اجتماعی 80
شکل 3-1- چارچوب نظری سه سطحی در رابطه با شرایط ایران 90
شکل 4-1- موقعیت محله هدف در شهر ساری 100
شکل 4-2- موقعیت محله هدف در ناحیه 3 شهر ساری 100
شکل 4-5- نوع مصالح بکارگرفته شده در ساخت و سازهای محله هدف 108
شکل 4-6- بنایی با سازه ناپایدار در انتهای کوی غفاری 109
شکل 4-7- بنایی با سازه مصالح بنایی در محدوده جنوبی کوی آزادی 109
شکل 4-8- سازه ساختمان در لبه شرقی محدوده –حاشیه حریم لوله گاز 109
شکل 4-9- آبگرفتگی معبر اصلی کوی آزادی و شکل 4-10- آبگرفتگی معبر اصلی کوی غفاری 110
شکل 4-11- نقاط بحرانی دفع آب های سطحی در محله هدف 110
شکل 4-12- نظام آبراهه ها و پیاده راه های بین اراضی کشاورزی قبل از تکوین بافت 111
شکل 4-13- مورفولوژی بافت بر حسب نظام راه یابی 112
شکل 4-14- نظام گونه شناسی بافت بر حسب دانه بندی قطعات و نظام توده و فضا 113
شکل 4-15- سلسله مراتب نظام دسترسی در وضع موجود 113
شکل 4-16- عرض معابر موجود در محله هدف 114
شکل 4-17- پوشش کف معابر در وضع موجود در محله هدف 114
شکل5-1- پیوند میان مدل اعتماد و مدل پیوستگی پاکستون در سنجش سرمایه اجتماعی 117