مطالعه تطبیقی بین نظرات و آرای مذاهب خمسه در مورد نماز جمعه

نماز جمعه یکی از شعائر و ابتکارات مهم در شریعت اسلام با ابعاد عبادی، سیاسی و فرهنگی است که بسیار مورد توجه و تأکید شارع مقدس قرار گرفته است. آیات سورة مبارکة جمعه با صراحت مؤمنین را به نماز جمعه دعوت و آن‌ها را به سعی درشرکت در نمازجمعه امر می‌کند. در طول تاریخ حاکمان به‌جهت حساسیت و جایگاه نماز جمعه توجه خاصی بدان داشته‌اند.

اجتماع بسیاری از مسلمانان در یک مکان در کنار هم و ایراد خطبه توسط یک عالم برجسته به‌عنوان امام جمعه همیشه منشأ اثر فرهنگی و سیاسی در جامعه بوده است؛ لذا عالمان و فقها برای ارشاد و هدایت مردم و آگاهی دادن به آن‌ها همیشه درصدد استفاده از این موقعیت بوده‌اند. برخی از فقهای بزرگ با نفوذ در حکومت‌های وقت سعی در اقامة این فریضة مهم داشته‌اند؛ تا با تنویر افکار مردم، جامعة خود را برای رسیدن به جامعة مطلوبِ شارع - به‌ویژه در زمان غیبت امام زمان(ع) - آماده نمایند.

روایات بسیاری از ائمة معصومین(ع) در اهمیت و فضیلت نماز جمعه در کتب حدیثی نقل شده است که فقها همیشه با تمسک به این ادله در کنار ادلة نقلی و اصول عملیه سعی در استنباط حکم فقهی نماز جمعه داشته‌اند. در این پژوهش تلاش کردیم تا تعیینی یا تخییری بودن وجوب نماز جمعه را از دید فقهای مذاهب تشیع و اهل سنت بررسی کنیم.

فهرست مطالب

مقدمه 1
1. بیان مسئله 4
2. سؤالات تحقیق 4
الف) سؤال اصلی 4
ب) سؤالات فرعی 4
3. فرضیه‌ی تحقیق 4
4. پیشینه‌ی تحقیق 5
5. ضرورت تحقیق 5
6. اهداف تحقیق 6
7. جنبة نوآوری تحقیق 6
8. روش تحقیق 6

فصل اول: کلیات 8
بند اول: اولین نماز جمعه‌ای که توسط پیامبر اسلام اقامه شد 17
بند دوم: تاثیر شرایط تاریخی و سیاسی بر اقامه نماز جمعه و فتاوای فقها 18
1 - 2 - 2 - 1. عدم اقامه نماز جمعه در میان شیعیان و تأثیر آن در پی بردن به آرای فقها 20
1 - 2 - 2 – 2. بازنمایی اوضاع سیاسی مذهب شیعه در ایران در زمان حکومت صفویه 24
1 - 2 - 2 – 3. عوامل تاثیر‌گذار بر چگونگی نماز جمعه در برخی دوران‌های تاریخی 25
1 - 2 - 2 - 3 – 1. انعطاف‌پذیری پادشاهان سلسله صفوی در برابر فقهای امامیه 25
1 - 2 - 2 - 3 - 2. تشکیل مدارس جهت بحث و بررسی فقها 26
1 - 2 - 2 - 3 – 3. بنا کردن مساجد جامع در شهرها جهت اقامه جمعه 27
1 - 2 - 2 - 3 – 4. تشکیل مجمع نماز جمعه 27
1 - 2 - 2 - 3 – 5. جمع آوری خطبه‌های نماز جمعه 29
1 - 3 - 3 – 1. وقت خطبه‌ها 43
1 - 3 - 3 – 2. واجبات محتویات خطبه‌های نماز جمعه 44
1 - 3 - 3 - 2 – 1. حمد و سپاس الهی 44
1 - 3 - 3 - 2 - 2. صلوات بر پیامبر اکرم و اهل بیت(ع) 44
1 - 3 - 3 - 2 – 3. سفارش به تقوا 45
1 - 3 - 3 - 2 – 4. وجوب قرائت سوره‌ای کوتاه 45
1 - 3 - 3 -3. بلند خواندن خطبه‌ها 45
1 - 3 - 3 -4. عربی بودن خطبه‌ها 46
1 - 3 - 3 -5. ایستاده بودن خطیب 46
1 - 3 - 3 – 6. یکی بودن خطیب و امام جمعه 47
1 - 3 - 3 – 7. با طهارت بودن در خطبه‌ها 47
1 - 3 - 3 – 8. گوش دادن به خطبه‌ها 47
1 - 3 - 3 – 9. شرایط خطیب جمعه 48
1 - 3 - 3 – 10. آداب خطبه‌ها 48
1-4 - 1 – 1. روایت شیخ کلینی با اسناد عمر بن حنظله 52
1 - 4 - 1 – 2. روایت ابوخدیجه 53

فصل دوم: بررسی ادله و اقوال حکم به وجوب و حرمت نماز جمعه نزد فقهای شیعه 64
2 - 1 - 2 – 1. سیره خلفا 67
2 - 1 - 2 – 2. هم‌ردیف بودن نماز جمعه با نماز عیدین 68
2 - 1 - 2 – 3. فرمایش امام سجاد «علیه‌السلام» 68
2 - 1 - 2 – 4. روایات متفرقه 69
2 - 1 - 2 – 5. سایر روایات 70
2 - 2 - 1 – 1. دیدگاه ابن ادریس حلی در کتاب السرائر 75
2 - 2 - 1 – 2. دیدگاه سلار در کتاب المراسم 78
2 - 2 - 1 – 3. دیدگاه سید مرتضی علم الهدی مبنی بر‌اشتراط حضور امام معصوم و یا نایب خاص او 78
2 - 2 - 2 – 1. دلایل تاریخی 79
2 - 2 - 2 – 2. دوران امر میان وجوب و حرمت 80
2 - 2 - 2 – 3. نماز جمعه وظیفة حاکم اسلامی (امام معصوم) 80
2 - 2 - 2 – 4. دلایلی عقلی مبنی بر تحریم نماز جمعه در دوران غیبت 81
2 - 2 - 2 - 4 – 1. ایجاد فتنه و اختلاف 81
2 - 2 - 2 - 4 – 2. عدم تحقق شرط عدالت در خطیب و امام جمعه 81
2 - 3 - 1 – 1. سوره جمعه 86
2 - 3 - 1 - 1 – 1. نگاهی اجمالی به شأن نزول آیه‌ 88
2 - 3 - 1 - 1 – 2. شأن نزول آیه 90
2 - 3 - 1 - 1 – 3. خطاب در آیه 91
2 - 3 - 1 - 1 – 4. احکام فقهی آیه 92
2 - 3 - 1 - 1 – 4-1. مراد از کلمه «نداء» 93
2 - 3 - 1 - 1 – 4-2. مراد از سعی در نماز جمعه 96
2 - 3 - 1 - 1 – 4-3. مراد از کلمه ذکر در آیه 97
2 - 3 - 1 - 1 - 5. تفسیر ﴿إن کنتم تعلمون﴾ 99
2 - 3 - 1 - 1 – 6. تفسیر ﴿فإذا قضیت الصلاۀ فانتشروا فی الأرض﴾ 100
2 - 3 - 1 – 2. دیگر آیات مرتبط با نماز جمعه 102
الف) روایاتی که بر وجوب نماز جمعه حتی توسط غیر امام دلالت دارند 107
ب) روایاتی که بر وجوب شرکت در نمازجمعه‌های اقامه‌شده دلالت دارند 109
ج) روایاتی که بر جایگاه و اهمیت ویژه نماز جمعه در نزد ائمه معصومین«علیهم السلام» دلالت دارند 111
1. روایاتی که بر منصب خاص بودن نماز جمعه برای امام دلالت دارند 112
2. روایاتی که بر اجازه ائمه معصومین «علیهم السلام» بر اقامه نماز جمعه توسط غیر امام معصوم دلالت دارند 114
هـ) روایاتِ نشان‌دهندة اَجزا و احکام نماز جمعه 116

فصل سوم: بررسی اقوال و ادله قائلین به وجوب تعیینی و تخییری نماز جمعه از دیدگاه فقهای امامیه 123
3 - 1 - 1 – 1. دیدگاه محقق کرکی 128
3 - 1 - 1 – 2. دیدگاه سید حسین موسوی کرکی 134
3 - 1 - 1 – 3. دیدگاه میرزا علیرضا تجلی 134
3 - 1 - 1 – 4. دیدگاه شیخ مفید 135
3 - 1 - 1 – 5. دیدگاه شیخ طوسی در کتاب النهایه 136
3 - 1 - 1 – 6. دیدگاه ابن براج 139
3 - 1 - 1 – 7. دیدگاه شریف رضی(سید مرتضی) در دنباله رساله ابن براج 140
3 - 1 - 1 – 8. دیدگاه علامه حلی 140
3 - 1 - 1 – 9. دیدگاه محقق حلی 141
3 - 1 - 1 – 10. نظر صاحب جواهر 142
3 - 1 - 1 – 11. دیدگاه مرحوم بهبهانی 145
3 - 1 - 1 – 12. دیدگاه آقای بروجردی 148
3 - 1 - 2 – 1. تفسیر روایات از دیدگاه قائلین به وجوب تخییری 150
3 - 1 - 2 - 1 – 1. روایت حث جهت اثبات وجوب تخییری 150
3 - 1 - 2 - 1 – 2. روایت زراره از امام باقر(ع) 151
3 - 1 - 2 - 1 – 3. موثقه ابن بکیر به نقل از زراره 152
3 - 1 - 2 - 1 – 4. روایات سماعه 152
3 - 1 - 2 - 1 – 5. روایت محمد بن مسلم و روایت زراره از امام صادق(ع) 153
3 - 1 - 2 – 2. اثبات عدم وجوب تعیینی نماز جمعه در دوران غیبت با استفاده از ادله عقلی 154
3 - 1 - 2 - 2 – 1. دلیل اول 154
3 - 1 - 2 - 2 – 2. دلیل دوم 156
3 - 1 - 2 – 3. دلایل عقلی و نقلی مبنی بر وجوب تخییری از دیدگاه سایر فقهای معاصر 158
3 - 2 - 1 – 1. اخباری‌ها 162
3 - 2 - 1 – 2. شهید ثانی (از بنیانگذران اصلی قول به وجوب تعیینی نماز جمعه در دوران غیبت) 165
3 - 2 - 1 – 3. دیدگاه فیض کاشانی 170
3 - 2 - 1 – 4. دیدگاه محقق سبزواری 173
3 - 2 - 1 - 5. دیدگاه شیخ صدوق 175
3 - 2 - 1 – 6. دیدگاه علامه مجلسی 178
الف- تفسیر حدیث حث از دیدگاه علامه مجلسی 182
ب- دلیل دیگر علامه مجلسی: روایت زراره از امام باقر(ع) 184
ج) جمع بندی نهایی علامه مجلسی مبنی بر وجوب تعیینی اقامه نماز جمعه 184
3 - 2 - 1 – 7. دیدگاه شیخ حر عاملی 185
3 - 2 - 1 – 8. دیدگاه شیخ طوسی 187
3 - 2 - 1 – 9. دیدگاه مرحوم کلینی 187
3 - 2 - 1 – 10. دیدگاه محقق حلی صاحب کتاب المدارک 188
3 - 2 - 1 – 11. مرحوم بحرانی در کتاب حدائق الناضره 189
3 - 2 - 1 – 12. دیدگاه شیخ ابوالصلاح حلبی 190
3 - 2 - 1 – 13. دیدگاه شیخ عماد الدین طبرسی 191
3 - 2 - 1 – 14. دیدگاه شیخ ابوالفتح کراجکی 191
3 - 2 - 1 – 15. دیدگاه شیخ فخرالدین بن طریح نجفی 192
3 - 2 - 1 – 16. دیدگاه صاحب معالم و شیخ محمد فرزند او 192
3 - 2 - 1 – 17. دیدگاه شیخ حسین عاملی شاگرد شهید ثانی 193

فصل چهارم: حکم نماز جمعه از دیدگاه مذاهب اربعه 199
4 - 1 - 1 – 1. نظر شیخ عبدالقادر الجیلانی مبنی بر وجوب تعیینی نماز جمعه 200
4 - 1 - 1 – 2. دیدگاه کلی حنابله 204
4 - 1 - 4 – 1. نظر ابوحنیفه مبنی بر عدم وجوب تعیینی نماز جمعه بدون وجود سلطان 217
الف) دلیل نقلی 222
ب) دلیل عقلی 223
فهرست منابع و مآخذ 233
الف) منابع فارسی 233
ب) منابع عربی 234