مطالعه تطبیقی دفاع مشروع در قانون مجازات اسلامی و دیدگاه فقها

دفاع در برابر دشمن، که امری فطری و غریزی است و ریشه در درون انسان و دیگر حیوانات دارد، از دیرباز به عنوان یک تآسیس حقوقی، وارد قوانین کیفری کشورهای مختلف جهان شده است. علی رغم تغییر و تحولات در سیاست کیفری این کشورها، در طول سالیان دراز، این نهاد حقوقی همچنان پایدار مانده و پایه و اساس آن استوار گشته است. در توجیه فلسفه این نهاد حقوقی، اظهار نظرها و نظریه های مختلفی ارائه شده است و اساس دفاع مشروع را بر پایه این نظریات دانسته اند. به بیان دیگر، هر کدام از این نظریه پردازان، دلیل مشروعیت دفاع را ناشی از دلایلی می دانند که آن ها را در نظریه خود بیان کرده اند. البته هر کدام از این نظریات می تواند به عنوان دلیلی برای مشروعیت دفاع باشد.

در دین مقدس اسلام، به ویژه، در قرآن کریم، دفاع در برابر دشمن، امری پسندیده است. در این باره روایات بسیاری نیز وجود دارد که در آن ها دفاع امری ممدوح شمرده شده و در بعضی آمده است که دفاع، از اموری مانند نفس و عرض و ناموس، به قدری اهمیت دارد که مدافعی که در این راه کشته شود، اجر شهید دارد. در منابع فقهی نیز دفاع، بر حسب موضوع مورد دفاع، واجب یا جایز است.

همچنین با توجه به تصویب قانون جدید مجازات اسلامی از نکات قابل توجه در آن اشاره به لزوم «ارتجالی و ابتدائی بودن» دفاع می باشد. این مهم در بند 3 ماده قانون جدید مورد تأکید قرار گرفته است. در حالیکه در قانون فعلی اشاره ای به این موضوع نشده است، هر چند رویه عملی بیشتر محاکم بر پذیرش ابتدائی بودن دفاع به عنوان یکی از شرایط دفاع مشروع استوار بوده است.
موضوع دیگری که در قانون جدید مورد توجه قرار گرفته، موضوع «بار اثبات» در دفاع مشروع است. قانونگذار جدید در تبصره 2 ماده 156 در جایی که اصل دفاع محرز بوده ولی شرایط آن به اثبات نرسیده ضمن فرض داشتن تحقق و رعایت شرایط لازم برای دفاع، بار اثبات ادعای عدم رعایت شرایط دفاع را متوجه مهاجم نموده است.

فهرست
چکیده 1
مقدمه : 2

بخش اول: مبانی دفاع مشروع و مروری بر تاریخچه آن در حقوق ایران 8
فصل اول: مبانی دفاع مشروع 9
مبحث اول: مفهوم شناسی و واژگان مرتبط 9
گفتار اول : دفاع و اقسام آن 9
گفتار دوم : دفاع مشروع 10
گفتار سوم : ارزش های مورد دفاع 18
مبحث دوم : نظریات توجیه کننده دفاع مشروع در حقوق عرفی 42
گفتار اول : نظریه ی حق طبیعی دفاع 42
گفتار دوم : نظریه ی قرارداد اجتماعی دفاع 44
گفتار سوم : نظریه اجبار معنوی در دفاع 45
مبحث سوم : ادله دفاع مشروع ازنظر منابع اسلامی 47
گفتار اول : دفاع مشروع در کتاب 49
گفتار دوم : دفاع مشروع در سنت 52
گفتار سوم : دفاع مشروع از نظر عقل 53
گفتار چهارم : دفاع مشروع از نظر اجماع فقها 56

فصل دوم : مروری بر تاریخچه دفاع مشروع در حقوق ایران 61
مبحث اول :حقوق قبل از انقلاب 61
گفتار اول : پیش از اصلاحات 1352 در قانون مجازات عمومی 61
گفتار دوم: اصلاحات قانون مجازات عمومی در سال 1352 63
مبحث دوم : دفاع مشروع در حقوق بعد از انقلاب 65
گفتار اول : عدم تغییر محسوس در مقررات دفاع در قوانین مصوب 1361، 1362، 1370، 1375 66
گفتار دوم : مقررات دفاع مشروع در قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392 71

بخش دوم:تحلیل شرایط لازم برای پذیرش مشروعیت دفاع

فصل اول : شرایط عمومی دفاع 77
مبحث اول : شرایط مربوط به حمله یا هجوم 77
گفتار اول : تجاوز فعلی یا خطر قریب الوقوع 77
گفتار سوم : غیر قانونی بودن تجاوز و خطر 98
مبحث دوم : شرایط مربوط به واکنش مدافع 109
گفتار اول : ضرورت دفاع 110
گفتار دوم : تناسب دفاع 115
گفتار سوم : عدم دسترسی به قوای تامینی و انتظامی یا موثر واقع نشدن مداخله آنها 127

فصل دوم : شرایط اختصاصی دفاع 130
مبحث اول : شرایط مربوط به دفاع از دیگری 130
گفتار اول : شرایط مربوط به دفاع از نفس دیگری 133
گفتار دوم : شرایط مربوط به دفاع از عرض و ناموس و دیگری 134
گفتار سوم : شرایط مربوط به دفاع از مال دیگری 137
مبحث دوم : شرایط اختصاصی مربوط به دفاع در برابر مامورین در حال انجام وظیفه 139
گفتار اول : خروج مامورین از حدود انجام وظایف قانونی 141
گفتار دوم: وجود خطر برای نفس، عرض و ناموس یا مال 144
گفتار سوم: امکان دفاع در برابر تعرض مأمورین به آزادی تن بر خلاف قانون 144
نتیجه گیری و پیشنهادات 146
فهرست منابع : 147
Abstract: 149