چارچوب نظری و پیشینه پژوهش تاب آوری

تاب آوری که در لاتین به آن «رزیلنسی»[1] اطلاق می­گردد، در فرهنگ لغات به خاصیت ارتجاعی، فنری و کشسانی ترجمه شده است، رسایی و گویایی لازم را برای انتقال مفهوم این واژه را نداشته و به همین دلیل تاب آوری که به عنوان معادل فارسی آن برگزیده شده، اصطلاح بهتر و مناسب­تری است. واژه تاب آوری را می­توان به صورت توانایی بیرون آمدن از شرایط سخت یا تعدیل آن تعریف کرد. در واقع تاب آوری ظرفیت افراد برای سالم ماندن و مقاومت و تحمل در شرایط سخت است که فرد تنها برآن شرایط دشوار فائق می­شود بلکه طی آن و با وجود آن قوی­تر نیز می­گردد. سپس تاب آوری به معنای موفق بودن، زندگی کردن و خود را رشد دادن در شرایط دشوار (با وجود عوامل خطر زا) است.

تاب آوری نه تنها به معنی مقابله با مشکلات و رویداد های ناگوار، بلکه پاسخ قابل انعطاف به فشار­های زندگی روزانه است. ریشه کلمه رزیلنسی یا تاب آوری از علم فیزیک گرفته شده و به معنی جهیدن به عقب است و در واقع افراد تاب آور قادر هستند به عقب بجهند. آن­ها توانایی زنده ماندن و حتی غلبه بر ناملایمات را دارند. تاب آوری می­تواند باعث شود فرد پیروزمندانه از رویداد­های ناگوار بگذرد. علیرغم قرار گرفتن در معرض تنش­های شدید، شایستگی اجتماعی تحصیلی و شغلی ارتقاء یابد (به نقل از کاظمی، 1383).

گارمزی و ماسن (1984، به نقل از ابرنهام[2]، 2009) سه نوع متفاوت از تاب آوری را تعریف می­کنند. اولین تعریف را «غلبه بر ناسازگاری » عنوان می­کنند؛ که عبارت است از کسب یک نتیجه مثبت با وجود خطرات زیاد. دومین تعریف را «توان تحمل در برابر استرس» ذکر می­کنند. سومین تعریف از تاب آوری را «سالم ماندن در مقابل آسیب» می­دانند.کامپفر (1999) معتقد است تاب آوری یا بازگشت به پایه است، یا رسیدن به تعادل سطح بالاتر در شرایط تهدید کننده، و باید موجبات سازگاری موفق در زندگی را فراهم آورد (به نقل از جوکار، 1386).در نوشته­ای در انجمن پزشکان آمریکا با عنوان «ایجاد مقاومت، تاب آوری، بهبود در مدرسه و خشونت محل کار» (نوسیفورا و دیگران[3]، 2007) آورده­اند که مقاومت و تاب آوری توسط استراتژی حمایتی تسهیل می­گردند. که در سومین استراتژی که روش شناختی است پرورش شناخت­های مثبت، از طریق محدود نمودن استرس و همچنین یادآوری خاطرات مثبت به ایجاد مقاومت و تاب آوری کمک می­نماید.

مدل های تاب آوری
2-3-4-1 مدل گارمزی
گارمزی و همکاران (1984) سه مدل به نام های «جبرانی»، «چالشی» و «محافظتی» را در خصوص تاب آوری ارائه دادند.در مدل جبرانی، عامل جبرانی متغییری است که تأثیر مواجهه را خنثی می کند. این عامل در تعامل با عامل خطرزا قرار ندارد، بلکه تأثیر مستقیم و مستقل بر پیامد مورد نظر دارد. هر دو عامل خطر زا و جبرانی در پیش بینی پیامد نقش دارند (گارمزی و دیگران، 1984، ماسن و دیگران، 1998، به نقل از زیمرمن و آرن کومار ، 2001).

مطابق مدل چالش، عامل خطر (عامل فشار زا) خود ارتقاء دهنده ی ذاتی تطابق موفق است. در این مدل استرس خیلی کم، چالش کافی را ایجاد نمی کند، همچنین سطوح بالای استرس می تواند به رفتار ناسازگارانه منجر شود. ولی سطوح متوسط استرس فرد را با چالش روبرو می کند که در صورت غلبه بر آن موجب تقویت می شود. اگر چالش به صورت موفقیت آمیز صورت پذیرد به فرد کمک می کند تا برای مشکل بعدی آماده باشد (گارمزی و همکاران، 1984). راتر (1987) این فرایند را مفهوم سازی یا مصون سازی نام گذاری کرده است. اگر چالش موفقیت آمیز نباشد فرد نسبت به خطر آسیب-پذیر می شود. به این ترتیب سطح بهینه استرس زمانی است که طی آن مواجهه با چالش موجب تقویت، سازگاری و تطابق می گردد.

در مدل محافظتی به منظور کاهش احتمال یک پیامد منفی یا یک عامل خطر زا در تعامل قرار می گیرند. یک عامل محافظتی می-تواند تأثیری مستقیم بر پیامد داشته باشد، اما در حضور یک عامل فشار زا، اثر آن قوی تر می شود. به نظر می رسد این مدل بیشترین سهم را در مطالعه مدل های تاب آوری به خود اختصاص داده است (بروک، نامورا، کوهن ، 1989، گارمزی و دیگران، 1984).

2-3-4-2 مدل تاب آوری فلچ
فلچ (1997) یک نوع مدل تاب آوری را بین کرد که این مدل فرایند تخریب و انسجام مجدد را در واژه سیستماتیک تعادل توضیح می دهد. اصول موضوع فلچ که «نقاط انشعاب» است، زمان تغییر وسیعی را بازنمایی می کند. تغییری که در زندگی ما رخ می دهد، سبب از بین رفتن تثبیت در ساختار بهنجار زندگی ما و حتی آشفتگی می شود. در نقطه آشفتگی به شدت آسیب پذیر می شویم و ممکن است در این نقطه شکل جدیدی از تعادل مبتنی بر «ناتوانی»، «غم و اندوه» و «رفتار کنار آمدن ناکافی» ایجاد شود و یا ممکن است از آشفتگی خارج شویم و انسجام مجددی را برای سطح مؤثرتری از کارکرد نسبت به قبل به دست آوریم. این انسجام، تاب آوری است. انسجام مجدد می تواند به عنوان فرایند تجدید نظر نسبت به نگاه جهانی باشد (ریچاردسون ، 1990).

2-3-5 خصوصیات تاب آوری
تاب آوری پنج خصوصیت مهم دارد. این پنج خصوصیت در زیر لیست شده اند (ابرنهام، 2009):
1- تاب آوری یک روند پویا و دینامیک است، نه یک وضعیت ثابت
2- تاب آوری موقعیتی است، یعنی یک رفتار سازگارانه در یک موقعیت ممکن است و در یک موقعیت دیگر ناسازگار باشد.
3- تاب آوری محصول تعامل ویژگی های شخصیتی ذاتی با فاکتور-های محیطی است.
4- تاب آوری در موقعیت های که چندین عامل خطر وجود دارد، پیچیده تر است.
5- تاب آوری می تواند آموختنی باشد.

بنابر این در مفهوم تاب آوری علاوه بر یکسری خصوصیات بالقوه با یکسری عوامل حمایتی بیرونی از جمله امکان آموزش دهی، کسب و یادگیری مهارت های محافظت کننده مواجه می شویم که این نکته از دیگر مفاهیم مطرح در روانشناسی مثبت گرا را به یافتن شیوه موجود در افزایش تاب آوری ترغیب می نماید.در مجموع می توان گفت که تاب آوری فرایندی پویا است كه در آن تأثیرات محیطی و شخصیتی در تعاملی متقابل بر یكدیگر اثر می گذارند. پژوهش های تاب آوری الگوهای نظری رشد انسان را كه پیش از این توسط اریكسون، برونفن، پیاژه، كلبرگ، گیلیان، اسکینر، مزلو و پیرس مطرح شده بود (رایت و ماسن، 1997)، مورد تأیید قرار می دهند.

در تمامی این الگوهای نظری، در حالی كه بر ابعاد مختلف رشد انسانی(روانی- اجتماعی- شناختی- اخلاقی- معنوی) تأكید می شود، هسته مركزی این رویكردها را این پیش فرض تشكیل می دهد كه فطرتی بیولوژیك برای رشد و كمال در هر انسان وجود دارد-طبیعت خود اصلاح گری ارگانیسم انسانی- كه بطور طبیعی و تحت شرایط معین محیطی می تواند آشكار شود. همان گونه كه ماسن (2001) می گوید: «هنگامی كه فاجعه از سر بگذرد و نیازهای اولیه انسانی تأمین گردد، آن گاه تاب آوری احتمال ظهور می-یابد.»

مهم ترین نتیجه كاربردی برآمده از پژوهش های تاب آوری، این است كه می توانیم توانمندی افراد را ارتقاء دهیم بگونه ای كه آن ها به احساس هویت و كارآمدی، توانایی تصمیم گیری، هدف گذاری و باور به آینده دست یابند و از این راه بتوانند نیازهای اولیه انسانی خود برای مهربانی، رابطه با دیگران، چالش، قدرت و معنا داری را در شرایط طاقت فرسا بعنوان كانون توجه هر گونه مداخلات پیشگیرانه، آموزشی و رشد فردی قرار دهند (توگاد و فردریكسون ، 2004).

فهرست مطالب
2-3 تاب آوری 28
2-3-1 تعاریف تاب آوری 29
2-3-2 روان شناسی مثبت گرا و تاب آوری 30
2-3-3 انواع تاب آوری 30
2-3-3-1 تاب آوری عمومی 31
2-3-3-2 تاب آوری حقیقی 31
2-3-4 مدل های تاب آوری 32
2-3-4-1 مدل های گارمزی 32
2-3-4-2 مدل تاب آوری فلچ 33
2-3-5 خصوصیات تاب آوری 33
2-3-6 عوامل موثر بر تاب آوری 35
2-3-6-1 ویژگی های افراد تاب آور 35
2-3-6-2 نقش محیط در تاب آوری 36
2-3-6-3 خودکارآمدی در افراد 37
2-3-6-3-1 دستاورد های عملکرد 38
2-3-6-3-2 تجربه های جانشین 38
2-3-6-3-3 ترغیب کلامی 39
2-3-6-3-4 حالت های فیزیولوژیک 39
2-3-7 راه های ارتقاء تاب آوری 40
2-3-7-1 مهارت در حل مساله 40
2-3-7-2 کفایت اجتماعی 41
2-3-7-3 نگاه رو به آینده 42
2-3-7-4 نقش والدین 42
2-3-8 راهکارهای عملی برای افزایش تاب آوری 43
2-3-9 اهمیت تاب آوری در دوره نوجوانی 44
2-4 پیشینه پژوهشی متغییرها 45
2-4-1 تاب آوری 45
2-4-2 فرزندپروری 46
2-4-3 ویژگی های شخصیت 48