مبانی نظری ارزیابی عملکرد شرکت ها با DEA

هدف از این پژوهش ارزیابی عملکرد شرکت های تعاونی با استفاده از مدل تحلیل پوششی داده ها DEA بصورت کامل و جامع و با منابع جدید می باشد

چکیده
یکی از دغدغه های مدیران سازمان ها، آگاهی آنها از عملکرد سیستم های تحت مدیریت آنهاست. هدف اصلی این تحقیق، یافتن مقادیر کارایی هر یک از شرکت های تعاونی شهرستان رشت و شناسایی دلایل ناکارایی شرکت های تعاونی مورد بررسی با استفاده از تکنیک تحلیل پوششی داده ها می باشد. در نهایت درصدد ارائه راهکارهای منطقی بهبود عملکرد شرکت های تعاونی و ارائه استراتژی مناسب با استفاده از این تکنیک هستیم.کارایی هر یک از واحدهای شرکت های تعاونی به عنوان متغیر وابسته و شاخص های ورودی و خروجی به عنوان متغیرهای مستقل در نظر گرفته می شوند.

پژوهش حاضر فرضیه ندارد، بلکه سنجش کارایی، مقایسه و تحلیل صورت می گیرد. این تحقیق در سطح شرکت های تعاونی شهرستان رشت انجام می شود و بالطبع قابلیت اجرا در شرکتهای تعاونی را دارد. نوع و روش تحقیق، تحلیلی ـ توصیفی بوده،روش گردآوری اطلاعات، کتابخانه ای و میدانی می باشد. ابزار گردآوری اطلاعات، اسنادو مدارک موجود در شرکت های تعاونی شهرستان رشت بوده و در نهایت داده های مرتبط به شاخص ها با استفاده از مدل انتخابی و تحت نرم افزار DEA-SOLVERحل شده و خروجی ها تحلیل شدند.

کلید واژگان: تحلیل پوشش داده ها (DEA)، کارایی، ارزیابی عملکرد، رتبه بندی، ترازنامه.

ضرورت و اهمیت تحقیق
ارزیابی عملکرد به عنوان یکی از ضروری ترین زیر مجموعه های وظیفه کنترل ـ یکی از چهار عنصر دانش سازمان و مدیریت ـ در سازمانها است که به اندازه گیری و سنجش وضع موجود می پردازد تا بتوان از آن به عنوان مبنایی جهت تصمیم گیری در مورد ادامه، تعدیل و یا جلوگیری از کاری که در حال انجام است استفاده نمود. سیستم ارزیابی کارایی سازمان ها، یک مکانیزم مهم کنترل در راستای خط مشی ها و سیاست های کلی سازمان بوده و اطلاعات مهم و حیاتی را در خصوص میزان تناسب و سازگاری کارایی واحدها با برنامه ها، در اختیار مدیران قرار می دهند، البته وقوع این امر در گرو آن است که:
نظام ارزیابی کارایی از جامعیت کافی برخوردار باشد تا نتایج آن قابل استفاده بوده و تمام جوانب فعالیت ها را مدنظر قرار دهد (اداره تحقیقات و برنامه ریزی، 1384).

تعریف واژه ها و اصطلاحات

• عملکرد:
عملکرد به چگونگی انجام وظایف و فعالیت ها و نتایج حاصله از آنها اطلاق می شود (انوار رستمی، حسینی و آذر، 1384).

• ارزیابی عملکرد:
ارزیابی عملکرد فرآیندی است که همه سازمان ها باید آن را انجام دهند، آنها ممکن است این کار را به صورت کاملاً سیستماتیک و یا خیلی سریع و خاص انجام دهند ولی به هر حال برای بهبود عملکرد باید به آن توجه کنند (Parker, 2000).

• تحلیل پوششی داده ها :
تحلیل پوششی داده یک مدل برنامه ریزی ریاضی به کار گرفته شده برای داده های مشاهده است که روش جدیدی برای تخمین تجربی مرز کارایی را همچون تابع تولید فراهم می سازد که پایه اقتصاد مدرن می باشد. از آنجا که روش های موجود ارزیابی عملکرد از روش های تجربی بوده و همه فاکتورهای مربوط به کارایی را در بر نمی گیرد (به عنوان مثال اکثر روش ها فقط ستاده های سازمان را ملاک قرار داده و کمتر به مقایسه نسبت ستاده ها به نهاده¬های واحد می پردازند، که به موجب آن اتلاف منابع در واحدهایی که سطح ستاده های آنها بالاست، کمتر مورد توجه قرار می گیرد). در این تحقیق، از روش تحلیلی پوششی داده ها که یک روش علمی و ناپارامتری است و به مقایسه نسبت ستاده ها به داده ها می پردازد، استفاده شده است. (قربانی، 1383).

• کارایی :
بیانگر این مفهوم است که یک سازمان به چه نحوی از منابع خود در راستای تولید نسبت به بهترین عملکرد در مقطعی از زمان استفاده کرده است. کارایی عبارت است از نسبت بازده واقعی به بازده مورد انتظار (استاندارد تعیین شده). به عبارت دیگر، نسبت مقدار کاری که انجام شده به مقدار کاری که باید انجام شود، کارایی گفته می شود.
= کارایی

• کارایی فنی :
کارایی فنی توانایی یک واحد تولیدی برای رسیدن به حداکثر تولید، با استفاده از مجموعه ثابتی از منابع موجود می باشد (فارل، 1975). این کارایی متأثر از عملکرد مدیریتی و مقیاس آن واحد (بنگاه) می باشد. به عبارت دیگر، کارایی فنی اختلاف بین نسبت خروجی به ورودی مشاهده شده با نسبت خروجی به ورودی در بهترین شرایط تولید است. TE=ON/OS

• کارایی تخصصی :
کارایی تخصیصی عبارت است از توانایی یک واحد در استفاده بهینه از نهاده ها برای تولید، با توجه به قیمت و تکنولوژی، به گونه هایی که هزینه حداقل گردد. در کارایی تخصیصی فرض بر این است که سازمان مورد نظر از لحاظ تکنیکی کاملاً کاراست.

ALE=OM/ON
این نوع کارایی، مفهومی است که به تشخیص بهینه عوامل تولید با توجه به قیمت این عوامل اطلاق می شود. فارل این نوع کارایی را هزینه می نامد. در این کارایی مقادیر ورودی و خروجی با توجه به قیمت، طوری انتخاب می گردد که هزینه های تولید حداقل گردد.

• کارایی اقتصادی :
این نوع کارایی در واقع ترکیبی از کارایی فنی و کارایی تخصیصی می باشد و از آن به کارایی کل نیز تعبیر می شود، که برابر است با:
کارایی تخصیصی × کارایی فنی = کارایی اقتصادی

همانطور که گفته شد، کارایی فنی بیانگر حداکثر سطح تولید ممکن برای یک بنگاه تولیدی با استفاده از نهاده های معین است و کارایی تخصیصی با توجه به قیمت عوامل و محصولات و لحاظ سطح معین و ثابتی از تکنولوژی، میزان به کارگیری نهاده ها را در اندازه بهینه شان نشان می دهد. این دو مفهوم در مجموع بیانگر کارایی اقتصادی است که از آن به کارایی هزینه نیز یاد می شود. یک سازمان زمانی به کارایی اقتصادی می رسد که هم از لحاظ فنی و هم از لحاظ تخصیصی کارا باشد. به عبارت دیگر کارایی فنی، بخشی از کارایی اقتصادی است و این دو رابطه ضروری ـ و نه کافی ـ دارند.
ECE=TE×ALE=ON/OS×OM/ON=OM/OS
(فقیه نصیری و همکاران، 1389).

• کارایی مقیاسی :
در متدلوژی تحلیلی پوششی داده ها، کارایی دیگری به عنوان کارایی مقیاسی مطرح می شود، که بیانگر نسبت کارایی فعلی یک واحد به کارایی در مقیاس بهینه آن واحد تولیدی است. به عبارت دیگر کارایی مقیاس، بیانگر تولید در مقیاس بهینه یک واحد تولیدی است (فلاح، 1386).تاکنون تعاریف متنوعی از کارایی ارائه شده است. مفهوم کارایی در اقتصاد، تخصیص مطلوب منابع است. اما از نظر اهداف کاربردی، تعاریف گوناگونی بیان شده است. به طور کلی کارایی، معرف نسبت ستانده ها به نهاده ها در مقایسه با یک استاندارد مشخص است.از این رو تشخیص کارایی، منوط به تعریف و مقایسه با یک واحد مطلوب استاندارد است. مبنای چنین حد مطلوبی می تواند با روش های مختلفی تعیین و مشخص شود.

• رتبه بندی :
ترتیب شرکت های تعاونی بر اساس میزان کارایی که با استفاده از روش DEA به دست می آید، رتبه بندی می شود.

• بازده به مقیاس :
عبارتست از رابطه بین تغییرات در خروجی ها نسبت به تغییرات در ورودی ها. بازده به مقیاس می تواند ثابت، افزایشی و کاهشی باشد، یعنی با افزایش ورودی ها، ممکن است خروجی به همان مقدار یا به مقدار بیشتر و یا به مقدار کمتر باشد.

• واحد تصمیم گیری (DMU):
در مطالعات DEA سازمان هایی که مورد ارزیابی قرار می گیرند واحدهای تصمیم گیری نام دارند. در تحقیق حاضر 21 شرکت از شرکت های تعاونی شهرستان رشت، واحدهای تصمیم گیری می باشند.

فهرست مطالب

فصل دوم: ادبیات و پیشینه تحقیق
2-1- مقدمه 10
2-1-1شرکت تعاونی 10
2-2- مروری بر ادبیات موضوع 11
2-2-1- تعاریف ارزیابی عملکرد 11
2-2-2- سابقه ارزیابی عملکرد 12
2-2-3- تاریخچه ارزیابی عملکرد در ایران 12
2-2-4- فرایند ارزیابی؛ مراحل ارزیابی عملکرد 13
2-2-5- اثرات ارزیابی عملکرد 14
2-2-6- اهمیت ارزشیابی عملکرد 14
2-2-7- ابعاد ارزیابی عملکرد 15
2-2-7-1عملکرد کارکنان 15
2-2-7-2ارزیابی عملکرد بخشی از یک سازمان 15
2-2-7-3- ارزیابی عملکرد مدیر 15
2-2-8- تعریف کارایی 16
2-2-9- مفهوم بهره وری 17
2-2-10 روشهای کلی اندازه گیری کارایی 19
2-2-10-1روشهای پارامتری 19
2-2-10-2 روشهای غیرپارامتری 19
2-2-11انواع کارایی 22
2-2-11-1 كارايي فني يا تكنيكي 22
2-2-11-2 كارايي تخصيصي 23
2-2-11-3 كارايي اقتصادي 23
2-2-11-4 كارايي مقياس 23
2-2-12 روش تحلیل پوشش دادهها 24
2-2-13 اندازه گیری کارایی با روش تحلیل پوششی داده ها 26
2-2-13-1 روش تابع مرزی تصادفی 26
2-2-13-2روش تحلیل پوششی داده ها 26
2-2-14 تحلیل پوششی داده ها 27
2-2-15 انواع مدلهای تحلیل پوششی داده ها 30
2-2-16 مزایای روش تحلیل پوششی دادهها 37
2-2-17معایبDEA 37
2-2-18 ویژگیهای تحلیل پوششی داده ها 38
2-2-19 قابلیتهای کاربردی تحلیل پوششی دادهها 38
2-2-20 رتبه بندى در روش تحلیل پوششی دادهها 38
2-3 پیشینه تحقیق 39
2-3-1 تحقیقات خارجی 39
2-3-2 تحقیقات داخلی 42

5-6 فهرست منابع و مآخذ
5-6-1 منابع فارسی
5-6-2 منابع انگلیسی