گزارش تخصصی معلمان چگونگی علاقه مند نمودن دانش آموزان به مطالعه و تحقیق و پژوهش با ابتکار خلاقانه

مقدمه کوتاه

اينجانب در این طرح پژوهشی تلاش کرده ام تا با بررسی علل و عوامل ضعف دانش آموزان کلاسم در زمينه مطالعه و كتابخواني به بهبود آن بپردازم. با شروع سال تحصیلی و گذشت چند هفته ، متوجه شدم که دانش آموزان کلاس، انگیزه و مهارت کافی در زمینه انجام مطالعه و كتابخواني را ندارند. به همین سبب درپی کشف دلایل آن برآمدم و با مطالعه و تحقیق توانستم به برخی عوامل و دلایل دست یابم. به نظر می رسید که مهمترین عوامل این مساله، فرهنگ حاکم بر خانواده ها و شیوه و روشهای تدریس معلمان و به عبارتی بهتر، نگاه معلمان و اولیا به مطالعه و كتابخواني دانش آموزان بود. ضعف دانش آموزان در زمینه پژوهش و مطالعه و مهارتهای آن مربوط به یک یا چند دانش آموز نمی شد و محدود و جزئی نیز نبود؛ به همین سبب دقت و مطالعه بیشتری را طلب می کرد. برای اینکه به نتیجه قابل قبولی دست یابم علاوه بر کتابهایی در زمینه پژوهش و مطالعه و … نیازمند مطالعه کتب درسی و اشراف کامل به اهداف و روشهای تدریس آن داشتم. علاوه بر آن، همکاری اولیای دانش آموزان در رسیدن به اهداف، بسیار موثر و مهم بود. همچنین باید علاوه بر آموزش روشهای تحقیق و مطالعه، تلاش می کردم تا با ایجاد تمرکز و انگیزه در دانش آموزان ، دروناً و قلباً آنها را به سمت و سویی که در نظر داشتم سوق می دادم. برای این کار به یک برنامه ریزی دقیق و به قولی جامع و مانع نیاز داشتم. در برنامه هایی که تدوین کردم از زنگهای دروسی مانند انشا، هنر ، علوم تجربی، هدیه های آسمان و… استفاده کردم و به گونه ای برنامه ریزی کردم که فعالیتهای تدوین شده در راستا و مکمل دروس دیگر باشد.با انجام این فعالیت ها و پس چند ماه ، بیشتر دانش آموزان به اهدافی که از پیش تعیین شده بودند رسیدند و با انگیزه و رعایت اصول و قواعد به تحقیق، مطالعه و … می پرداختند. علاقه به خرید کتاب و کتابخوانی رو به فزونی نهاد. در بحث و نقد گروهی، استدلال و منطق را در حد خود رعایت می کردند و … .برخی صاحبنظران برآنند که آموزش و پرورش به جای انبار کردن معلومات در ذهن دانش آموزان، شایسته است به تقویت حس کنجکاوی و پرسشگری آن ها بپردازد و افرادی خلاق و پژوهشگر تربیت نماید و این روش، بسی زیباتر خواهد بود. معیار تعلیم و تربیت باید فراتر از حافظه محوری و انباشتن حافظه دانش آموزان باشد و البته با تغییراتی که مطابق سند تحول بنیادین در کتب درسی اتفاق می افتد،آموزش و پرورش به سمت پرورش افرادی کنجکاو و پژوهشگر که موجب استقلال و سربلندی کشورمان خواهد شد در حرکت است. روشن است که رسیدن به اهداف بزرگ، نیازمند افکار و همّت های بزرگتری است و به بیانی بهتر و روشن تر تا یک فرد یا سیستم، یادگیرنده و پژوهنده نباشد سخت و البته ناممکن است بتواند به سرمنزل اهداف و مقاصد بزرگ و متعالی دست یابد.به هرحال، باید تلاش کرد هرلحظه و در هر دوره ای به مجهولات و پرسش های دانش آموزان ادامه داد و چنان طرحی انداخت که دانش آموزان در هیچ مرحله ای خود را از تحصیل و مطالعه فارغ نبینند و آن را بگویند که دانشمند بزرگ ایران، ابن سینا می گفت که: « تا بدانجا رسید دانش من / تا بدانم همی که نادانم». باید دانش آموزان را از همان ابتدا تشنه گردانیم تا خود در پی حقیقت قدم بردارند و رنج کشف حقایق و کسب معارفدر کام آنها، چونان شهدی گوارا باشد. ژان پیاژه معتقد است: «هرگاه چیزی را به کودک آموزش دهیم مانع می شویم تا خود کودک شخصاً آن را کشف و اختراع کند.«(ژان پیاژه؛ ص137). بنابراین، باید در ذهن دانش آموزان مساله و پرسش ایجاد کرد و با ایجاد انگیزه و رغبت در وجودشان، باعث حرکت و پویایی آنها به سمت رسیدن به روشنایی علم و معرفت شد.خداوند متعال در وجود تمام انسان ها میل و انگیزه کمال جویی را قرار داده است و رسیدن به کمال میسر نخواهد بود جز با کسب معرفت و دانش و این مهم نیز دست نخواهد داد مگر با تلاش، همت و تحمل سختی ها. بزرگان علم و فلسفه بر این نکته تاکید دارند که عظمت علم و دانش هر انسانی به اندازه مجهولاتی است که طرح می نماید و نه معلوماتی که حفظ می نماید(کریمی؛ص80). با تربیت صحیح ، افراد به جایی می رسند که در تمام پدیده ها و حوادث هستی با نگاهی توحیدی ، تامل و تدبر می کنند و در این صورت است که علم به معنای واقعی آن نور و چراغ راهنمای بشر برای رسیدن به حق تعالی می گردد.یکی از راه های رسیدن به این هدف، کاربست روشهای مناسب در فرایند یاددهی-یادگیری است. البته منظور از روشهای مناسب، استفاده از روشهای نوین غربی نیست. محققان بزرگی چون علامه امینی(ره)، علامه طباطیایی(ره)، شهید مطهری(ره) و… در محیطهای ساده اما سرشار از نور معرفت به درجاتی رسیدند که تا ابد در آسمان علم و ادب پایدار خواهند ماند. از طرف دیگر، گستردگی و پیشرفت لجام گسیخته علم و فناوری در عصر حاضر به اندازه ای است که معلم و استاد نمی تواند همه آن را در چارچوب کلاس به طالبانش منتقل نماید. بنابراین، دانش آموز خود باید در جستجوی علم و کسب معرفت باشد.

بیان وضعیت موجود

در سال گذشته تمام تلاش خود را برای تقویت انگیزه و مهارت برای مطالعه و كتابخواني به کار می گرفتم و امسال به سبب آگاهی بیشتر و شرایط رشدی دانش آموزان آسان تر توانستم به این مهم بپردازم. کتابهای ابتدایی چنان طراحی شده اند که نیازمند تلاش و همت دانش آموز برای رسیدن به اهداف پیش بینی شده می باشد. این مساله، قبل از شروع سال تحصیلی در ذهنم شکل گرفته بود که آیا دانش آموزان می توانند در این امر مهم کامیابی و موفقیت داشته باشند؟ پاسخ به این مساله بسی دشوار بود و نیازمند گدشت زمان و البته با مرور دانش آموزان می شد به پاسخی مبهم دست یافت.نکته ای که در اینجا اشاره به آن ضروری است در خصوص واژه « مطالعه و كتابخواني » است. منظور و مقصود از مطالعه و كتابخواني ، آن نیست که دانش آموز دست به تحقیقات گسترده و عالمانه آنچنان که در سطوح بالاتر معمول است دست بزند. هدف ما از این مطالعه و كتابخواني ، انجام تحقیقات ساده و خلاصه نویسی کتاب و داستان، مشاهده و مصاحبه و نوشتن تحقیق براساس آن ها ، نوشتن نمایشنامه و توانایی اجرای آن، توانایی رسم نمودار و جدول در ارتباط با موضوع تحقیق، انجام تحقیق براساس پرسش نامه و تحلیل ساده نتایج براساس یافته ها و ارائه به صورت نوشته، رعایت شرایط مصاحبه، مشاهده، داستان نویسی،گزارش نویسی و تحقیق براساس پرسش نامه و… است. بازهم تکرار و تاکید این نکته را ضروری می دانم که تنها صورت ساده ای از آنچه در اینجا بیان شد مد نظر ما بوده است. به طور خلاصه، منظور ما ، آموزش مطالعه و كتابخواني در مدرسه است.قبل از اینکه در این زمینه شروع به تحقیق نمایم به سبب نوشتن پایان نامه و مقاله و تحقیق در زمینه ادبیات و مسایل مذهبی اطلاعاتی در زمینه انواع تحقیق و مراحل انجام آنها داشتم؛ ولی به سبب اهمیت و حساسیت موضوع و پیچیدگی آن،برآن شدم با مطالعه بیشتر در این زمینه بر دانسته های خود بیفزایم. انجام و به عبارتی بهتر آموزش تحقیق و پژوهش در سطح دانش آموزان ابتدایی، کاری بس دشوار و پیچیده است. باید علاوه بر احاطه بر روش های تحقیق و مطالعه، به ویژگی های دانش آموزان در این سن نیز تسلط و آگاهی کامل داشت تا مبادا در مسیر آموزش و تربیت، دچار خسرانی شویم که جبرانی جز تاسف نداشته باشد. به همبن سبب در این زمینه نیز مطالعاتی کردم.

شناسایی مسئله

پس از شروع سال تحصیلی و تدریس درسها از دانش آموزان خواستم تا به عنوان تکلیف بافاصله در مورد موضوعات تدریس شده تحقیق کنند. ولی پس از یک هفته آنچه تحویل دادند نوشته هایی پراکنده، نامرتب و نا مفهومی بود که از طریق بزرگترها و با با رجوع به کافی نت ها تهیه و کپی کرده بودند. مهمتر از آن اینکه وقتی از آن ها خواستم تا خلاصه ای از آنچه را که نوشته اند بازگو کنند عجز و ناتوانی در چهره هاشان نمایان شد. این مساله در شرایطی بود که بارها به اهمیت کارشان تاکید می کردم و راهنمایی های لازم را به کار می بستم.علاوه بر آن هنگامی که با همکاری معلم در درس هنر دانش آموزان را برای ارتباط با طبیعت به بیرون از مدرسه بردیم متوجه شدم که دانش آموزان علاوه بر انگیزه کافی، در زمینه مهارتهای مشاهده و نگاه موشکافانه و کنجکاوانه نیز ضعف شدید دارند. و موارد زیاد دیگری که در حین تدریس با آن ها مواجه شدم. بنابراین، مساله ای که قبل از این به عنوان یک فرضیه، ذهنم را مشغول کرده بود به طور شفاف تری نمایان شد و مرا بر آن داشت تا آن را پی گیری نمایم.به تدریج به این نتیجه رسیدم که انجام تکلیف، آزمایش و … از روی عادت و صرفاً برای رفع تکلیف است بدون اینکه به یادگیری و رشد فکری دانش آموزان منجر شود. بنابر این، انجام این فعالیت ها نه تنها سودی برای دانش آموزان و معلم نداشت بلکه موجب سردرگمی و از دست دادن زمان می شد و از طرفی دیگر نمی شد با این بهانه ها از انجام آنها طفره رفت. با تفکر و بررسی اولیه در این زمینه به این نتیجه رسیدم که ایجاد انگیزه در دانش آموزان می تواند راهگشا باشد. با اقداماتی که در این زمینه به کاربستم متوجه شدم آبشخور اصلی و اساسی این مشکل جایی دیگر است و آن، ندیدن آموزش چگونگی مطالعه و كتابخواني و اهمیت و جایگاه آن در زندگی و تحصیلات و بالطبع، نداشتن مهارت در زمینه های مورد اشاره است.در بین دانش آموزان، هستند کسانی که استعداد بسیار بالایی در زمینه مطالعه و كتابخواني دارند و از طرفی دیگر آموزش و پرورش مخصوصاً در عصر حاضر بدون تحقیق و پژوهش ارزش و اعتباری ندارد. بنده، علاقه بسیار زیادی به مساله تحقیق و پژوهش دارم و تمام تلاش خود را در زمینه آموزش روشهای تحقیق و پژوهش و مطالعه به کار می بندم تا دانش آموزانی با اندیشه بزرگ و بینش و نگرشی عالی تربیت نمایم. از مشاهده چنین دانش آموزانی لذت می برم و احساس خوشایند و خرسندی در وجودم شکل می گیرد. ما در برابر دانش آموزان و خانواده آنها نیز مسئولیت و تعهد عظیمی داریم و همت و تلاش در این راه تا جایی که باید و شاید، بر منِ معلم واجباست. فراتر و مهمتر از همه این موارد تعهد و وظیفه ای است که نسبت به استقلال و آزادی کشورمان داریم و این مهم به ثمر نخواهد نشست جز با تربیت و پرورش انسانهای با ایمان و اهل پژوهش و مطالعه.اهداف تحقیق: اهدافی این تحقیق را به طور خلاصه می توان در سه سطح به شرح زیر بیان کرد:الف)اولیه: تقویت انگیزه و مهارتها و روشهای مطالعه و كتابخواني و تحقیق در سطح ابتدایی و ساده.ب)میانی: پیشرفت در دروس و انجام هرچه بهتر فعالیتها و تکالیف و افزایش آگاهی و علم دانش آموزان در مسایل مختلف و مرتبط با کتابهای درسی. پرورش انسانهای فکور و اهل تحقیق و دارای تفکر انتقادی مطلوب و مناسب کشور و افزایش سطح آگاهی و فرهنگ مطالعه در جامعه. پ)نهایی:پیشرفت و خودکفایی فرهنگی، اقتصادی و صنعتی کشور و زمینه سازی برای تولید ملی و رسیدن به قله های علمی جهان و در نهایت حفظ و صیانت از استقلال ، آزادی ، جمهوری اسلامی.

اهمیت و ضرورت تحقیق:

این مساله شاید در وحله نخست، چندان مهم و اساسی تلقی نشود اما وقتی با اندکی آینده نگری، موضوع را مورد مطالعه و بررسی قرار دهیم خواهیم دانست که این مساله بزرگترین معضل و تلاش در رفع و برطرف کردن آن از ضرورت ها می تواند باشد. زیرا دانش آموزی که روش مطالعه و كتابخواني را در پایه های پایین تر نیاموخته و با انگیزه و رغبت به این مساله نپرداخته باشد ، در مراحل بالاتر تحصیلی دچار مشکل خواهد شد. رشد و پیشرفت دانش آموزان در زمینه تحقیق و مطالعه، رابطه مستقیمی با رشد و پیشرفت اقتصادی، سیاسی و علمی … دارد و بر هر کسی آشکار است که پیشرفت در این زمینه از شرایط لازم برای استقلال و خودکفایی یک ملت است. این مساله، همیشه و به ویژه در شرایط فعلی که نیازمند پیشرفت و خودکفایی همه جانبه هستیم بیش از پیش محسوس و ضروری است. ضمن ارزشمندی روش های مستقیم در بیان اطلاعات و واقعیت ها که درصد بالایی با نظریه های رفتارگرا سازگاری دارند(آقازاده؛ص40) باید اذعان کرد که این نوع نگرش به آموزش و پرورش نمی تواند کافی و وافی باشد. دانش آموزان باید خود به پردازش اطلاعات بپردازند، تحلیل و حل مساله کنند، تفکر و ژرف نگری کنند، به کاوشگری، آزمایش، کشف، کار میدانی، کارورزی و بحث و گفت و گو بپردازند و به ساخت معنا منتهی شود(آقازاده؛ص42-53). دانش آموزان باید خود به تولید علم و دانش بپردازند و سازنده ی علم باشند و این امر مستلزم داشتن روحیه و انگیزه پژوهش و مطالعه و نگاه موشکافانه است و اولین قدم های آن در مقطع ابتدایی برداشته می گردد. میل به کسب معرفت و کشف حقایق در سرشت همه انسانها به ودیعت نهاده شده و البته، باید این جنبه از وجودی انسان، تقویت و شکوفا شود. و نکته ای که بیان آن الزامی است این که انجام فرمالیته و صوری فعایتها توسط دانش آموزان و بی دقتی معلم در بررسی فعالیت ها دانش آموزان را به این سمت و نگرش رهنمون می گردد که در مدرسه و در کلاس درس جدّیت و تازگی قابل ملاحظه ای وجود ندارد و هدف، گذراندن اوقات و پایان بردن هفته ها، ماه ها و سال تحصیلی است.و نکته ی پایانی این که دروس ابتدایی به گونه ای طراحی شده اند که بدون توجه به مساله پژوهش و مطالعه و به کارگیری روش های نوین تدریس – مثل کاوشگری، پژوهش محور و… – راه به جایی نمی توان برد.

جمع آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات

به مدت چهار هفته برنامه هایی که مربوط به مطالعه و كتابخواني بود را زیر نظر گرفتم و مشاهدات خود را یادداشت کردم تا بتوانم درصدد حل و رفع آن ها برآیم. دانش آموزان در انجام تحقیقات، نوشتن نمایشنامه و ارائه آن در قالب نمایش، مطالعه و خلاصه نویسی، که نیازمند تفکر و استدلال بود دچار مشکل بودند و این روند علی رغم تلاشهایی که برای بهبود وضعیت انجام می دادم، تغییر محسوسی نداشت. از نظر شکل ظاهری نیز آشفتگی و نازیبایی در ساختار نوشته های آنها وجود داشت. این امر برای دانش آموزانیک مساله است و جای تامّل دارد.برای حل اساسی این مشکل و یا به عبارتی بهتر مساله، اقدام به جمع آوری اطلاعات و تحقیق کردم. برای این کار به بررسی علل و عوامل ایجاد این مشکلات پرداختم تا به هنگام جمع آوری اطلاعات ، چراغ راهنمایی در مسیر پژوهش باشد و در انتخاب راه حل یا راه حل های بهتر موثر و مفید واقع شوند. اولین اقدامی که انجام دادم این بود که شروع به برقراری ارتباط صمیمی با دانش آموزان کردم. درکنار این اقدام به مطالعه منابعی در زمینه روش های پژوهش و مطالعه پرداختم. در ارتباطی که با دانش آموزان در زنگهای تفریح و اوقات فراغت برقرار می کردم و به صورت غیرمستقیم سوالاتی از آنها می پرسیدم ، به این نتیجه رسیدم که دانش آموزان در پایه های قبلی آموزش لازم و کافی در این زمینه ندیده اند و در زمینه برنامه های پژوهشی و مطالعه، اهمیت و اقدامات بایسته ای وجود نداشته است. البته باید گفت که این سخن، مطلق نبوده و هدف، کاستن از ارزش معلمان عزیز دیگر نیست، بلکه سخن در آموزش کافی و وافی در این زمینه است. همچنین، نبود امکانات و شرایط مناسب و کافی نیز در این زمینه تاثیر قابل ملاحظه ای داشته است. از طرفی دیگر، اولیای دانش آموزان از نظر تحصیلات در سطح پایینی قرار دارند و همین مساله به عنوان یک عامل اساسی در تشدید این مساله بوده است. دانش آموزان نیز در سخنانشان به این مساله اشاره می کردند. همچنین در خصوص داشتن رایانه و اینترنت در منزل، وضعیت خانواده ها از لحاظ داشتن اينترنت و رايانه زياد مناسب نبود.