گزارش تخصصی معلمان چگونگی کنترل دانش آموز بیش فعال به وسیله ی مدیریت رفتار و تفکر خلاق

مقدمه کوتاه

ناآرامی در کلاس درس با مسایلی چون جابه جا شدن روی نیمکت، صحبت با نفر کناری، پشت سری و...، ایجاد صدا مانند ضرب گرفتن روی میز یا جامیز، ساییدن کف پا به زمین، نقاشی کردن روی میز، دفتر، کتاب و... مشخص می شود. اغلب این دانش آموزان به آموزگار خیره می شوند، نکات درسی را یادداشت می کنند، اما در تمام این مدت، نمی دانند چه می نویسند و فقط به صورت غیرارادی چیزی را شنیده و یادداشت می کنند، اما در حقیقت در رویای خود غوطه ور هستند (نمونه ای از رویایی شدن).

بر اساس آمار روانشناسان آموزشی ۵ تا ۱۰ درصد دانش آموزان مبتلا به «ناتوانی در تمرکز و بیش فعالی» (ADD) هستند و به این ترتیب، در هر کلاس تقریباً ۲ نفر از دانش آموزان مبتلا به ADD هستند.

این عارضه بیماری نیست، بلکه به صورت ژنتیکی، کودک فعال تر از همسالان خود است. اگر چه اغلب این کودکان در زمره کودکان با ضریب هوشی بالا قرار می گیرند، اما از کودکی به دلیل وجود این مسأله، کم حوصله و بی دقت بوده، زودتر از همسالان خود از تماشای تلویزیون، بازی و... خسته شده و دایما در حال تحرک هستند. با وجود همه این نکات، بسیار سریع الانتقال بوده و گیرایی بالایی دارند و شاید یکی از دلایل این بی حوصلگی و خستگی آنها همین مسأله باشد.

در دوران مدرسه، این عارضه کماکان همراه کودک است. طبق اعلام مرکز روانشناسی _ آموزشی آمریکا نقش آموزگار و والدین تأثیر مهمی در درمان این کودکان دارد. توجه به این نکته ضروری است رفتارهای افراد مبتلا به «بیش فعالی» غیر ارادی است و از سر لج بازی، شیطنت نامطلوب و... نبوده و به عبارتی رفتارها «هدفمند» و به قصد «آزار» نیستند. اینجانب بهجت نادر آموزگار پایه اول ابتدایی آموزشگاه قرآنی طه در کلاسم  با دانش آموزي به نام علی  برخورد كردم كه از مشكل بيش فعالي و كمبود توجه رنج مي برد بنابر اين تصميم گرفتم در رابطه با اين موضوع به تحقيق و پژوهش بپردازم 

در نظام آموزشی کشور با آغاز سال تحصیلی در بعضی از خانواده‌ها مشکلی به نام کودکان بیش فعال مطرح میشود. بیش فعالی اختلالی است که در 5 تا 8 درصد کودکان دیده می‌شود. این عارضه در پسرها سه برابر پسرها است. کودکان بیش فعال بسیار پرتحرک، بی‌قرار و ناآرام هستند و نمی‌توانند برای مدتی در یک جا آرام بگیرند. دایم در حال راه رفتن، حرکت و جنب و جوش هستند. بی مهابا اشیا را پرت می‌کنند، ظروف را می‌شکنند. بدون احساس خطر، کارهای پرمخاطره و خطرناک انجام می‌دهند.  

کودک بیش فعال قبل از سن دبستان در منزل کنترل و یا تحمل می‌شود، ولی با ورود به مدرسه این مشکلات نمود بیشتری پیدا می‌کنند. این کودکان در مدرسه با رفتارهای خود موجب برهم خوردن نظم کلاس شده و در روند معمول کلاس ایجاد اختلال می‌کنند. معمولا حوصله انجام تکالیف‌شان را ندارند. از طرف دیگر برخورد اولیای دبستان با دانش آموز بی‌نظم باعث انزجار کودک بیش فعال از مدرسه می‌شود. به طوری که اغلب این کودکان تمایلی به رفتن به مدرسه را ندارند.

عارضه بیش فعالی اغلب با کم توجهی و نقص در تمرکز همراه است. این نقص باعث می‌شود که کودکان مبتلا، تمرکز و توجه کافی و لازم روی موضوعات نداشته باشند. نمی‌توانند وظایفی که به عهده‌شان است بطور کامل انجام دهند. فراموشکارند و اغلب در یافتن وسایل شخصی‌شان مشکل دارند.

با گام اول در رفتار مناسب با کودکان بیش فعال و کم توجه، شناخت ابعاد مختلف این عارضه توسط والدین و معلمان است. گام بعدی برخورد مناسب با این کودکان است که نیازمند زمان، پشتکار، سعی، همکاری و هماهنگی زیادی است. بنابراین والدین و معلمان در برخورد با کودکان باید همواره مدارا کنند و با نشاط، شوخ و مهربان باشند.

اینجانب تصمیم دارم روی یکی از دانش آموزان بیش فعالم به نام علی  کار کنم و او را کنترل نمایم.

بیان وضعيت موجود

شناسایی  مسئله

در بعضی از خانواده‌ها کودک بیش فعال مورد تنبیه و یا سرزنش قرار می‌گیرد. این امر می‌تواند موجب افسردگی و همچنین کاهش اعتماد به نفس کودک شود و مشکلات مضاعفی را در زندگی آینده کودک به وجود آورد. در صورتی که با پذیرش این اختلال از طرف والدین و در پیش گرفتن رفتاری اصولی می‌توان از عوارض آن کاست و کودک را برای ورود به مدرسه و پس از آن به جامعه آماده نمود.

حتی می‌توان از این اختلال به عنوان یک فرصت استفاده نمود و آن را به ابزاری برای پیشرفت کودک تبدیل کرد. برای مثال از انرژی فوق‌العاده کودک در فعالیتهای مفید مانند ورزش استفاده نمایید. ورزشهایی که هم مورد علاقه کودک باشد و هم مانند دو، فوتبال و شنا، نیاز به انرژی زیاد داشته باشد. بدیهی است که تشویق والدین باعث پیشرفت کودک در رشته ورزشی مورد علاقه‌اش خواهد شد.

هر کودکی دارای توانایی‌های خاص خود است. برای موفقیت کودکتان سعی کنید توانایی‌ها و استعداد او را کشف کنید و سپس برای ظهور و شکوفایی استعدادهای او فضا ایجاد کنید. این استعدادها ممکن است در زمینه‌های مختلف اعم از فعالیتهای ورزشی، هنری، فنی و ... باشد. با فراهم نمودن زمینه رشد کودک در این فعالیتها و تشویق او برای انجام آنها، به تدریج اعتماد به نفس کودک تقویت شده و اختلالات رفتاری او کم رنگ‌تر خواهد شد.

این کودکان اغلب باهوش، خلاق و مهربان هستند و ظهور و رشد هوش و خلاقیت آنها به رفتار درست اطرافیان بستگی دارد. بد نیست بدانید که برخی از افراد تاثیرگذار در جهان دارای اختلال بیش فعالی و کم توجهی بوده‌اند. حتی تعدادی از آنها به دلیل رفتارهای غیرمتعارف از مدرسه اخراج شده‌اند ولی به دلیل حمایت‌های خانواده و تربیت صحیح آنها به دانشمندان، هنرمندان، نویسندگان، و رهبران بزرگی تبدیل شده‌اند. از جمله این افراد می‌توان به آلبرت انیشتن، توماس ادیسون، بتهوون، لویی پاستور و آبراهام لینکلن اشاره نمود.

اهمیت موضوع

افت درسي و عدم پيشرفت تحصيلي، آينده شغلي اين كودكان را تحت تأثير قرار مي دهد، هميشه ممكن است كارهاي زيادي را شروع كنند، اما نيمه تمام رها كنند، در نتيجه طرح هاي ناتمام در بين كارهاي آنها زياد ديده مي شود، فراموشكار هستند و به قرارهاي كاري خود دير مي رسند و از ديد ديگران اينها افرادي بدقول هستند. امكان ابتلاي به اضطراب، افسردگي، اختلال سلوك، اختلال ايذايي مقابله اي، ، پرخاشگري و ساير اختلالات رفتاري در كودكان مبتلا به اختلال بيش فعالي ـ كم توجهي در صورت عدم مداخله مناسب زياد است.رعايت نكردن نوبت، عدم رعايت قوانين بازي، عدم پيروي از دستورات، بر هم زدن نظم و رفتارهاي تكانشي در اين كودكان باعث مي شود كه ارتباط آنها با همسالان، والدين و بزرگ ترها تحت الشعاع قرار گيرد. آنها از جمع دوستان خود طرد مي شوند و پيامهاي منفي كه مرتب از پيرامون خود دريافت مي كنند، اعتماد به نفس اين كودكان را لطمه مي زند و آنها را مستعد افسردگي و اضطراب مي كند. چه راه حلهايي را براي درمان کودکان بيش فعال پيشنهاد مي کنيد؟بنا به دلايل فوق و دلايل بي شمار ديگر، اختلال بيش فعالي ـ كم توجهي بايد درمان شود هدف از درمان كاهش علايم اين بيماري است تا حدي كه كودك آشفتگي كمتري را در زندگي روزمره خود متحمل گردد و عملكرد تحصيلي و ارتباطي كودك بهبود يابد. درمان اين وضعيت بيشتر بر اختلالات رفتاري همراه با بيش فعالي ـ كم توجهي موثرند و شامل درمان هاي شناختي، رفتاري و آموزش والدين مي باشند. بديهي آموزش والدين در مورد چگونگي بيماري فرزندشان، رفتارهاي مثبت كودك، عدم بكارگيري شيوه هاي نا مناسب تنبيهي و ... بسيار مي تواند هم براي كودك و هم براي خانواده او موثر باشد.

اینجانب پس ازتعیین مساله تحقیق(طرح)خودیعنی اینکه چگونه می  توانم رفتارهای نامطلوب پرخاشگری وکمبودتوجه در دانش آموزمبهبودبخشم؟بمنظورشناسای علل وعوامل ایجادکننده این رفتار  درکیس انتخابی اقدام به مطالعه وبررسی وجستجوی علل وعوامل مزبور وجمع آوری مدارک وشواهد متقن و محکم دراین زمینه نموده و کارخود با مشاهده رفتارهای کیس آغازکردم ودراین فکربودم که چگونه می توان وضع موجود راتغییر داد:

الف)مشاهده رفتارها وبررسی عملکرددانش آموزدرمدت معین: 

درابتدای امر به مدت یک هفته به مطالعه وبررسی رفتاردانش آموزدریک وضعیت طبیعی مبادرت ورزیدم.مطالعه ومشاهده رفتاردانش آموزدرموقعیت های طبیعی مثل کلاس درس، ویاهنگام حضوردانش آموزدرحیاط مدرسه وزنگهای تفریح صورت گرفته واینجانب دراین مرحله بدون  هیچگونه مداخله ای در رفتارکیس ،صرفابه مشاهده و ثبت و ضبط رفتارها و عملکرددانش آموز درتعامل با همکلاسی ها و دوستانش،درمحیط آموزشی اقدام نمودم و یا به عبارتی دیگرسیاهه رفتاراو را نوشتم.

ب)مطالعه پرونده تحصیلی دانش آموز: بامطالعه پرونده تحصیلی دانش آموز و  مشاهده ومقایسه اطلاعات مندرج درپرونده ازجمله نمرات تست های هوشی دانش آموز متوجه می شوم که نامبرده ازنظربهره هوشی درحدآموزش ویژه مرزی تشخیص داده شده است .

ج)پرس وجو از همکاران: ازجمله منابع مهم اطلاعاتی درخصوص وضعیت مشکلات دانش آموز(علی )، معاون مدرسه بودچراکه قاعدتا بیشترین آمارمشکلات ومسایل رفتاری دانش آموزان راطی گزارشات مستقیم بصورت شفاهی ویامکتوب دریافت داشته ومی تواندخازن محرمانه ترین اطلاعات و اسراردانش آموزان تلقی گردد.وباتوجه به اینکه ارتباط نزدیک وتنگاتنگی بین معاون و آموزگاران وجوددارد و او درطول زنگهای تفریح دائما شاهدوناظرعملکرددانش آموزان درحیاط مدرسه،راهروهاوفضاهای آموزشی است. اومی توانداطلاعات بسیارباارزش رادر موردچگونگی رفتارها و عملکردهای دانش آموزان به ما ارائه دهد.

جمع آوری وتجزیه تحلیل اطلاعات

برای اینکه مسئله ای که ذهنم را به خود مشغول کرده بود، برایم روشن تر شود و دلایل رفتارهای غیر­عادی او را مورد بررسی قرار دهم، درصدد جمع آوری اطلاعات از روشها ومنابع مختلف برآمدم.

روشهایی که در این پژوهش از آنها بهره گرفته شده، عبارتند از :

1 – مشاهده رفتار دانش آموزدر موقعیت های مختلف

2 – مصاحبه با خود دانش آموز و والدین او

3 – اجرای پرسشنامه ای که در اختیار آموزگاران مختلف دانش آموز قرار گرفت

4 – اجرای گروه سنجی در کلاس

منابع كسب اطلاعات مورد نیاز به قرار زير می باشد:

الف : خود دانش آموز

ب : والدین دانش آموز

ج : همکلاسی های او

د : آموزگاران دیگر دانش آموز

ه : پرونده تحصیلی وی

در اولین مرحله به سراغ همکاران دیگر  رفتم و نظرشان را در مورد رفتار وی جویا شدم. اغلب همکاران از او ناراضی بودند. گرچه درک ذهنی بالای او را به عنوان نکته مثبت عنوان می­کردند ولی وی را به غرور و خود خواهی و بی نظمی برای مطرح کردن خود، متهم می کردند همکلاسی های علی   هم او را فردی می دانستند که بسیار شلوغ کار پر حرف و لوس است.به طوری که بچه ها را زیاد اذیت می کند.

برای بررسی دقیق از وضعیت علی   و از آنجایی که یکی از منابع کسب اطلاعات در مورد دانش آموز، خود او می باشد، از سوالاتی در مورد خودش پرسیدم.لازم به ذکر است در جلسه اول به جهت اعتماد او، در مورد مشکلات او با همکلاسیها اشاره ای نکردم و تنها صحبت درباره علایق و خواسته هایش اکتفا نمودم. برای گردآوری اطلاعات دقیق تر پرسشنامه ای تهیه نمودم و در اختیار 3نفر از همکاران قرار دادم تا در مورد خصوصیات رفتاری او اظهار نظر نمایند که براساس نتایج استخراج شده از اجرای این پرسشنامه حالات و رفتارهای زیر بیشترین فراوانی را داشت.

1 – جر و بحث زیاد و بی مورد

2 – عدم توجه به خواسته ها و نظرات اطرافیان

3 – عدم توانایی در کنترل احساسات و عواطف

4 – مقاومت کردن در پذیرش سخنان اطرافیان

5 – مطرح کردن سئوالات زیاد و کنجکاو بودن

در جلسه دیگری   از او دعوت کردم، در این جلسه برخی از نتایج بدست آمده از پرسشنامه و انتظارات همکلاسی ها از او مطرح شد. وی معتقد بود که به درس علاقه ندارد و بنابراین در کلاس حوصله گوش کردن ندارد و اینکه آموزگاربرخی مطالب را زیاد تکرار می کند که حوصله اش سر می­رود، همچنین انتقاداتی از رفتار برخی همکلاسی ها نسبت به خودش مطرح نمود.

در جلسه مصاحبه با دانش آموز مطرح کردم که شاید لازم باشد با والدین او صحبت کنم او مخالفتی نکرد، بنابراین برای کسب اطلاعات بیشتر با مادر علی   تماس گرفتم وی ضمن تایید  این مطالب معتقد بود که علی   خیلی پر شلوغ کار است و ما را هم دچار درد سر کرده است، به همه چیز اشکال می گیرد، هیچکس را قبول ندارد و در خانه انتظار دارد همه دستورات او را اجرا کنند.

برای تکمیل اطلاعات بدست آمده به متون و کتب و مقالاتی که در ارتباط با بیش فعالی و ویژگیهای کودکان سر آمد ، در اختیار داشتم ، مراجعه نمودم که به خلاصه اي از موارد مطرح شده مرتبط با مشکل دانش آموز مورد بررسی، اشاره می شود.

طرح/ابتکار به کار گرفته شده و ویژگی آن

باتوجه به بررسیهای بعمل آمده درخصوص اختلالات رفتاری دانش آموزنامبرده وباتکیه براطلاعات بدست آمده ازمنابع ذیل اقدام به تحلیل واستنتاج موضوع تحقیق و انتخاب راه حل جدیدخود نمودم :

1-مشاهده رفتارطبیعی دانش آموز(رقتاروعملکردواقعی او)

2-باهماهنگی مدیر مدرسه ارجاع دانش آموزبه کارشناس مشاوره وتست

3-مطالعه پرونده مشاوره ای دانش آموزهم نشانگراین نکته است که اختلال رفتاری دانش آموز احتیاج به یک برنامه اصلاح رفتار دارد.

4-نظم بخشیدن به رفتاردانش آموزومقید نمودن اوبه رعایت نظم ومقررات نیازمنداستفاده ازیک برنامه ریزی تربیتی مداوم ومنسجم وتغییردرعادات رفتاری روزانه دانش آموزبوسیله طرح تشویقی وروشهای تقویت مثبت و منفی رفتاروتنظیم قرارداد رفتاری میباشد.  

چگونگی اجرا

همچنین دربرنامه طرح حاضرازچهاربرنامه تقویت استفاده کردم  که عبارتند از:

1-تقویت نسبی ثابت*:تقویت پاسخ معینی ازدانش اموزدربرابر ارائه تعداد ثابتی پاسخ

2- تقویت نسبی متغیر*:دراین برنامه برای دانش آموزمعلوم نیست که بعد ازدادن چه تعدادپاسخ تقویت خواهد شد.

3-تقویت فاصله ای ثابت*:دانش آموزبعدازگذشت مدت زمان معینی ازپاسخ دهی تقویت میشود.

4-تقویت فاصله ای متغیر*:فاصله های زمانی بین تقویت هادراین روش متغیر  است ودانش آموز نمی داند که چه وقت تقویت خواهدشد.