مقدمه کوتاه
صبحانه و تغذيه مناسب انرژي مورد نياز بدن را تامين مي کند و از نيازهاي ضروري دانش آموزان است و در صورت تامين نشدن اين نيازها تاثير نامطلوبي در آن ها به جاي مي گذارد؛ آثاري که گاهي به شکل لاغري و چاقي و گاهي نيز به شکل اختلالات رفتاري مانند عصبانيت، پرخاشگري، خواب آلودگي، بي حوصلگي و نداشتن تمرکز حواس خود را نشان مي دهد.
کارشناسان تغذيه معتقدند دانش آموزاني که تغذيه بهتري دارند، صبحانه مي خورند و ميان وعده هاي مناسب و مغذي مصرف مي کنند، نسبت به ديگر دانش آموزان از عملکرد تحصيلي بهتري برخوردارند و رشد جسماني آن ها در مقايسه با هم سالانشان بسيار چشمگير است.
« تامين انرژي بدن به ويژه در سنين مدرسه که دانش آموزان در حال رشد هستند، از اهميت زيادي برخوردار است و بر ميزان يادگيري آن ها تاثير به سزايي دارد. موفقيت تحصيلي دانش آموزان به نوع تغذيه بستگي زيادي دارد چون تامين نشدن مواد غذايي موجب کندي رشد آن ها مي شود ضمن اين که در ميزان هوشياري و دقت دانش آموزان تاثير منفي دارد.بچه هایی که همراه صبحانه مقدار زیادى پروتئین مصرف مى‌کنند، بیش از آنهایی که غذاى غنى از کربوهیدرات مصرف مى‌کنند، در یادگیرى دروس خود موفق هستند. نحوه تغذيه و استفاده از 4 گروه اصلي غذايي و ميان وعده ها دراين گروه بايد طوري باشد که نيازهاي روزانه آن ها را تامين کند، در غير اين صورت رابطه مستقيمي با پايين آمدن تمرکز حواس و کاهش روند يادگيري آن ها دارد. دانش آموزي که انرژي کافي دريافت نکرده باشد، دچار اختلالات رفتاري از جمله خواب آلودگي مي شود و سطح يادگيري وي کاهش مي يابد. براي تغذيه دانش آموزان بايد از مواد غذايي و ميان وعده هاي مناسب و مجاز استفاده و بر 3 اصل تنوع، تعادل و کيفيت مواد غذايي توجه کرد. نظارت بر تغذيه دانش آموزان بسيار حايز اهميت است به خصوص بوفه هاي پايگاه تغذيه سالم در مدارس به دليل اين که با سلامت دانش آموزان رابطه مستقيمي دارد بايد شرايط ويژه اي داشته باشد و بر آن ها نظارت دقيقي شود.
بیان وضعيت موجود
بارها و بارها متوجه این مشکلات شده ام : اجازه گرفتن های پی در پی (زنگ اول) دانش آموزان – حواس پرتی آنان – دل دردها و حالت تهوع بچه ها – ترافیک و شلوغی فروشگاه در زنگ تفریح – تاخیر دانش آموزان در زنگ دوم و ... در این کلاس با ثبت مشاهداتم از حدود ۱۰ موردی که برای بیرون رفتن اجازه گرفتند ۶ نفر برای خرید از فروشگاه از کلاس خارج شدند که ۳ نفر آنان صبحانه نخورده بودند . ۲مورد از دل درد ها نیز به علت نخوردن صبحانه بود.
مشکل را با مدیر معاون و همکاران مطرح کردم نظرات آنان را هم جویا شدم آنها نیز از این موضوع گلایه داشتند وابراز داشتند نخوردن صبحانه مشاهده شده و به گونه های مختلف سبب شده که دانش آموزان بخشی از وقت آموزشیشان را صرف این موضوع بکنند.
با نتیجه گیری از مشورت با مدیر معاونین و همکاران متوجه شدم که این مشکل همه ی کلاسهاست.
از آنجایی که نخوردن صبحانه موجب سوء تغذیه و کاهش یادگیری دانش‌آموز می‌شود و کودکانی که صبحانه نمی‌خورند به دلیل کاهش دریافت مواد غذایی و کاهش انرژی بدن، زودتر خسته می‌شوند و یادگیری و قوه خلاقیت آنها در کلاس درس، کاهش می‌یابد. بر آن شدم تا این مشکل را حل کنم.
در همین راستا با خود دانش آموزان نیز مشورت کردم و سوالاتی از آنان پرسیدم :
1- چرا عده ی زیادی از دانش آموزان از خوردن صبحانه امتناع می کنند؟
2- چرا برخی از دانش آموزان با وجود آگاهی از تاثیر صبحانه بر یادگیری باز هم صبحانه نخورده به مدرسه می آیند؟
3- چرا اکثر دانش آموزان به جای یک ساندویچ سالم صبحانه زنگ تفریح سراغ خوراکیهای بی ارزش می روند و آنها را جایگزین این وعده ی مهم می کنند؟
پاسخ های دانش آموزان با اینکه اغلب آنها واقعیت داشت اما دلایلی منطقی برای نخوردن صبحانه نبود.
شناسایی مسأله
اينجانب ..... مدت ....سال است كه در آموزش و پرورش مشغول خدمت هستم.من بعنوان آموزگار پايه پنجم در سال تحصيلي .... در .... شهرستان نهاوند كه دانش‌آموزانش از لحاظ درسي و انضباطي در وضعيت مطلوبي قرار دارند مشغول به خدمت شدم با مشاهده اينكه دانش‌آموزان صبحانه و تغذيه‌ي درست و منظمي ندارند و بعضي از آنها بدون خوردن صبحانه در مدرسه حاضر مي‌شوند تصميم به انجام اقدام پژوهي در زمينه فوق گرفتم. اين مشكل را نيز از زبان ساير كاركنان هم شنيدم و در زنگهاي تفريح از چيپس، پفك، و ديگر موادي كه اصلاً ارزش غذايي ندارند و از منزل به مدرسه آورده بودند استفاده مي‌كردند و سطح علاقه شان نسبت به تغذيه‌ي صحيح پايين است و دلايلم هم به شرح ذيل بود:
1 ـ علت اين مشكل را جويا شدم.
2 ـ نسبت به خصوصيات اخلاقي و خانوادگي دانش‌آموزان در مورد استفاده از تغذيه‌ي صحيح آشنايي پيدا كردم.
3 ـ با يك پرسش اطلاعات زيادي از كلاس بدست آوردم.
الف) چه تعداد از دانش‌آموزان صبحانه و تغذيه‌ي درست دارند؟
ب) چه تعدادي از دانش‌آموزان علاقه‌اي به تغذيه‌ي صحيح و سالم نداشتند؟
4 ـ از كلاس خودم شروع كرده تا در صورت موفقيت طرح را به ساير كلاسها نيز منتقل كنم لذا ابتدا به مطالعه‌ي كتابهايي در مورد تغذيه در قرآن پرداختم. خداوند از نظر تكويني و خلقتي در كنار حس گرسنگي احساس سيري را نيز در سازمان وجودي انسان قرار داده و با مشاركت حواس بينايي و چشايي به درك كيفيت غذا مجهز كرده است ولي چون او با داشتن موهبت اختيار مي‌تواند عملكردهاي طبيعي حواسش را به ناهنجاري نيز سوق دهد. لذا از طريق رهنمودهاي تشريعي هم وي در اين زمينه به اعتدال و اجتناب، از افراط و توجه به نحوه‌ي انتخاب و گزينش حلالها و پاكيزه‌ها هشدار داده است تا مراقب كم و كيف مقدار و نوع غذاي مصرفي‌اش باشد و عوارض حاصله از انتخاب نامناسب و يا خارج از اعتدال را پيش‌گيري كند كه اين رهنمودها بعنوان «مسائل بهداشتي تغذيه» در قرآن قابل بررسي و توجه خواهد بود در آيه‌ي 22 سوره‌ي بقره مي‌بينيم با توجه به اينكه تمام مواد و عناصر خلقت آدمي و منشأ رشد همه‌ي محصولات غذايي از زمين است خداوند آن را مقدم بر ديگر نعمت‌هاي لازم براي بشر منظور و بيان داشته است سپس به دومين عامل حيات بخش وي يعني آسمان و هوا كه در هر «دم» به آن نيازمندي دارد اشاره فرموده و پس از آن به آب كه مايه و اساس حيات سلولي و عامل اصلي حفظ شرايط محيط داخلي بدن يا «هموستاز» است مي‌پردازد و در پي آن ايجاد انواع محصولات نباتي و ميوه‌ها را به عنوان بخشي از نعمت‌هايش براي انسان يادآوري مي‌كند. آيات 65 تا 73 سوره نحل نيز از جمله آياتي است كه خداوند كريم نسبت به مسائل تغذيه و رزق انسان در آنها اشاراتي فرموده است، به اين ترتيب در آيه وَ آَنّ ُُِكُمَ اِلّاَُنعُمِ لُعُبّرِة نَِسَُقيّكِمُ مِمُا فِيَ بُِطُوِنَُه مُِّن ُبِيُن َُفِرّثِ و دَم لِبّناْ خاِلُّصّا ِسُِاُئَغّا لّلْشِرُبّيِنَ سرسبز و زنده شدن زمين پس از خواب و مرگ زمستاني‌اش مطلب را آغاز مي‌نمايد و در واقع آب را با داشتن نقش اول به عنوان مهم‌ترين عامل حيات بخش و نخستين نياز غذايي زمين و انسان معرفي مي‌فرمايد. در آيه‌ي 66 مسأله‌ي شير به عنوان ماده‌ي غذايي سازنده و گوارا با نوشندگان و علاقمند‌انش مشخص شده است و چون شير اولين ماده‌ي غذايي تمام پستانداران از جمله انسان است به علت ارزش غذايي جامع و بنيادي آن در تأمين سلامت و رشد و نمو ابناي بشر از نخستين ساعات پس از ولادت آن را در مقام دوم قرار داده است و بيان «خالصاً سائقا للشاربين» را نيز در ارتباط با رشد استخواني و حالت رضايت‌مندي شيرخواري مي‌توان از جلوه‌هاي ديگر آن دانست.
بطور كلي در اين مجموعه آيات مي‌بينيم كه خداوند از دو نعمت مايع و جامد (آب و زمين) دو محصول نباتي (خرما و انگور) و از دو فرآورده‌ي حيواني (شير و عسل) و نعم ديگر انسان را متذكر ساخته و در پايان هر آيه وي را به تفكر و تعقل دعوت فرموده است يا بعبارت ديگر خداوند تمام زندگي انسان را با نيازهاي ضروري آن از نظر مادي، معنوي و رفتاري بصورت فردي و اجتماعي برايش مطرح كرده با تذكر هر نكته، مطلب را با جمله «لا يه لقوم يسعمون» «لا لقوم يعقلون» ،«لا يه لقوم يتفكرون» پايان داده و به طرق مختلف اذهان و عقول مردم را به اين نكات هدايت كننده متوجه كرده است.
جمع آوری و تجزیه تحلیل اطلاعات
قبل از هر چیز پرسش نامه ای تهیه کردم و به والدین دانش آموزان دادم و از آنها خواستم تا پاسخ درست به سوالات بدهند و تاکید کردم که پاسخ درست انها تاثیر مهمی در نتیجه گیری و روند تحقیق ام دارد.
هدف از این پرسش نامه آشنایی بیشتر با خانواده ها و دانستن نظرات آنان در این رابطه بود . والدین دانش آموزان عواملی چون دیر بیدار شدن بچه ها ، بی اشتهایی سر صبح ، بی علاقگی به مواد غذایی که معمولا در وعده ی صبحانه مصرف می شود و... را دلیل نخوردن صبحانه می دانستند. البته ناگفته نماند در مصاحبه ای با دانش آموزان علاوه بر موارد فوق دلایلی چون بی تفاوتی والدین به وعده ی غذایی صبحانه نیز ذکر شد که از اهمیت بالایی برخوردار است.
بعد از تهیه ی پرسش نامه واجرای مصاحبه جهت بررسی وضعیت خانوادگی و بهداشتی آنان جلسه ای با همکاران ، معاونین و مدیر ترتیب دادم و در مورد سوالات زیر با آنان صحبت کردم:
در ابتدا از معاونین پرسیدم :
آیا شما با دانش آموزان در زنگ تفریح مشکل ندارید؟ آیا آنها وقتی در طول زنگ کلاس بیرون می آیند احیانا به فروشگاه نمی روند؟ آیا به دل دردهای بچه ها توجه کرده اید؟ موردی پیش آمده است؟چه راهکاری پیشنهاد می کنید؟ و...
از همکاران سوال کردم :
آیا سر کلاس شما هم بچه ها برای بیرون رفتن اجازه می گیرند؟ آیا اجازه می دهید؟ آیا بعد از زنگ تفریح بچه ها با تاخیر به کلاس می آیند؟ چقدر؟ چه می کنید؟ آیا از دانش آموزان درباره ی خوردن صبحانه سوال می کنید؟ چه می گویند؟ چرا؟...
با مدیر مدرسه نیز پرسیدم :
آیا اولیا از نخوردن صبحانه ی فرزندشان شکایتی نداشته اند؟ آیا بچه ها یی که دل درد به دفتر آمده بودند صبحانه خورده بودند؟ چه راه حلی برای این مشکل به کار بسته اید ؟ و...
همکاران ، معاونین و مدیر پاسخها و راهکارهایی تقریبا مشابه ارائه کردند که به اختصار بیان می کنیم :
آنان یکی از دلایل مهم هدر رفتن وقت آموزشی را نخوردن صبحانه می دانستند و با بیان دلایلی مشابه با والدین و دانش آموزان راهکارهایی از جمله برگزاری جلسه ای با اولیای دانش آموزان و توجیه آنان در رابطه با اهمیت صبحانه و راههای تشویق دانش آموزان به خوردن صبحانه و تنوع دادن به وعده ی غذایی صبحانه ارائه نمودند .
بعد با مطالعاتی که در این زمینه داشتم از نظرات محققان و دانشمندان نیز آگاه شدم.
آموزش کودک از صبحانه شروع می شود نه از زنگ مدرسه:
تعریف صبحانه :
وعده غذایی سبکی است که معمولا همانطور که از نامش پیداست صبح هنگام و پس از بیدار شدن از خواب آن رامی خورند. درنقاط مختلف دنیا از مواد غذایی متفاوتی برای صبحانه استفاده می کنند . نان در همه جای دنیا جزء لاینفک صبحانه می باشد معمولا انواع نان به همراه پنیر ، تخم مرغ ، کره ومربا – حبوبات ، کیک ، کلوچه ، انواع گوشت ، انواع میوه وآب میوه به عنوان صبحانه مصرف می شود .
بسیاری از متخصصین تغذیه ، صبحانه را وعده بسیار با اهمیتی می دانند که درآغاز روز ، انرژی ومواد مغذی مورد نیاز بدن را فراهم می کند تحقیقات نشان می دهد که غذایی که صبح هنگام خورده شود نسبت به غذایی که عصر یا شب مصرف شود خیلی کمتر سبب چاقی می شود .
