ارتداد در اسلام بررسی نظرات كلاسیك و نگاهی به نظرات جدید

 پیشگفتار

مسئله ارتداد از مسائل مهمی است كه از جنبه های مختلف علوم فقهی ،‌تاریخی ،‌ كلامی و تفسیری قابل بررسی و كنكاش است. با توجه به اینكه احكام فقهی در جامعه امروز ما از جنبه حكومتی شكل عملی و كاربردی یافته و بازتاب آن در قوانین ،‌رویه و یا احكام صادره از دادگاهها ظهور و  بروز یافته است، لذا موضوع ارتداد امروزه از جنبه حقوقی نیز مورد توجه قرار گرفته و مباحث مختلفی را میان فقها و حقوقدانان و بعضا سیاسیون برانگیخته است .

بررسی احكام ارتداد از جنبه موازین حقوق عمومی و خصوصی داخلی و حقوق بین الملل و قوانین مرتبط با حقوق بشر و منشور اعلامیه جهانی آن موضوع جدیدی است كه حداكثر در چند دهه اخیر به آن پرداخته شده است،  حال آنكه كه مباحث ارتداد از جنبه های تاریخی سابقه ای چند هزار ساله دارد كه به یونان قدیم و محاكمه سقراط مطابق قوانین آتن و محكومیت وی به اعدام باجام شوكران در 2400 سال پیش بر میگردد .

شكایت علیه سقراط در سال 399 پیش از میلاد با این مضمون به دادگاه تسلیم شد كه «سقراط بر خلاف موازین قانونی رفتار می‌كند، زیرا او به خدایان تایید شده از طرف دولت اعتقاد ندارد و خدای جدیدی به نام دایمونیا را تبلیغ می‌كنند. علاوه بر آن او مرتكب عمل خلاف قانون می‌شود، زیرا جوانان را فاسد می‌نماید».

از جنبه فقه اسلامی نیز سابقه ارتداد به زمان ظهور اسلام و حكومت اسلامی تشكیل شده توسط پیامبر اكرم (ص) می رسد . اما تفاوت اساسی ارتداد در صدر اسلام با یونان قدیم این بود كه درصدر اسلام ارتداد به صورت تغییر عقیده واقعی و درونی مبتنی بر ارتداد فكری مطرح نبود بلكه معمولا با انگیزه های سیاسی ، اقتصادی یا قومی همراه بود. مثلاً برخی مرتدین به خاطر اینكه زكات نپردازند از اسلام بر می‌گشتند. و برخی دیگر كه مرتكب جنایت شده بودند جهت فرار از قصاص مرتد می‌شدند.

اینگونه بود كه موضوع ارتداد از همان سالهای اول ظهور اسلام پدیدار گردیده و از دیرباز درعلوم فقهی ، تفسیری و كلامی مورد بررسی قرار گرفت.

 بنابراین مشخص می شود كه بررسی مباحث ارتداد از جنبه حقوق داخلی و بین الملل در مقایسه با سوابق مباحث كلامی و تفسیری و فقهی، مباحثی جدید و نو پا هستند كه روزهای آغازین خود را میگذرانند. از این رو اختلاف آرا و ارائه نظریات گوناگون و نرسیدن به نتایج مشخص و پذیرفته شده میان فقها و حقوقدانان در جامعه امروز ایران نتیجه طبیعی این بحث نوپا است .

نتیجه دیگر اینگونه مباحث نوپا ،‌عدم پختگی و جامع الاطرف بودن آن است . چنانچه در جریان آزاد اطلاعات، فقها و حقوقدانان بدون هیچگونه محدودیت و یا خود سانسوری بتوانند نظرات خود را ارائه نمایند می توان در ظرف زمانی معقول انتظار داشت كه از تشتت آرا كاسته شده و حتی الامكان مقدمات رسیدن به چارچوبهای مشترک فراهم شود . مقاله حاضر نیز فقط به بیان پاره ای از دیدگاه های موجود پرداخته و نمی تواند جامع الاطراف تلقی گردد. در عین حال در حد بضاعت سعی شده است تا نظرات مختلف بررسی و جمع بندی نهایی ارائه شود. از آنجا كه مباحث مربوط به ارتداد و احكام آن اصولا موضوعی فقهی است، لذا بررسی آرای فقها و نظرات فقهی مشهور و غیر مشهور مورد توجه قرار گرفته است. مسئله مهم توجه به نظرات جدید است كه لازم است مورد دقت و اعمال نظر قرار گیرند .

فهرست مطالب:

پیشگفتار............................................................................................ 1

بخش اول

بررسی نظرات كلاسیك .................................................................. 4

واژه ارتداد....................................................................................... 4

الف: معنای لغوی................................................................................ 4

ب: ارتداد در اصطلاح......................................................................... 5

مصادیق مرتد..................................................................................... 9

انواع ارتداد...................................................................................... 11

انواع ارتداد در فقه اهل سنت.............................................................. 11

انواع ارتداد در فقه امامیه................................................................... 12

مرتد ملی و فطری............................................................................... 12

تعاریف سه گانه مرتد فطری............................................................... 13

مرتد فطری و ملی مطابق تعریف مشهور.............................................. 14

احکام کلی ارتداد در فقه شیعه مطابق تعریف مشهور.......................... 15

احكام كلی مرتد فطری (مرد) .............................................................. 15

احكام كلی مرتد ملی........................................................................... 15

احكام كلی زن مرتده ......................................................................... 15

احكام كلی ارتداد دسته جمعی............................................................. 16

محقون الدم و مهدور الدم.................................................................. 16

محقون الدم ...................................................................................... 16

مهدور الدم........................................................................................ 16

مصادیق مهدور الدم........................................................................... 17

مجازاتها............................................................................................ 18

1- قتل ............................................................................................. 18

الف: دیدگاه امامیه.............................................................................. 18

ب: دیدگاه اهل سنت............................................................................ 20

مسئولیت مدنی و كیفری مسلمانان در قتل مرتد.................................... 21

2- مصادره و تقسیم اموال................................................................ 26

الف: دیدگاه امامیه.............................................................................. 26

مرتد فطری مرد................................................................................. 26

مرتد ملی مرد و زن مرتده اعم از ملی و فطری..................................... 27

ب: دیدگاه اهل سنت............................................................................ 28

3- انتفای زوجیت.............................................................................. 30

الف: دیدگاه امامیه.............................................................................. 30

نوع عده زوجه مرد مرتد..................................................................... 31

ب: دیدگاه اهل سنت............................................................................ 32

نتیجه................................................................................................. 33

4و5- حبس و تنبیه بدنی.................................................................. 34

الف: دیدگاه امامیه.............................................................................. 34

ب: دیدگاه اهل سنت............................................................................ 35

راههای اثبات ارتداد.......................................................................... 36

1- علم قاضی..................................................................................... 36

2- بینه.............................................................................................. 37

3- اقرار............................................................................................ 38

ارتداد در قرآن.................................................................................. 39

شرایط ارتداد در قرآن....................................................................... 39

آثار ارتداد در قرآن........................................................................... 41

نتیجه................................................................................................. 44

حکم فقهی ارتداد در قرآن بنا به استنباط مشهور فقها......................... 46

توبه مرتد......................................................................................... 50

استتابه ............................................................................................ 57

الف: دیدگاه اهل سنت......................................................................... 57

دیدگاه امامیه..................................................................................... 58

مدت استتابه....................................................................................... 59

ادله استتابه ...................................................................................... 60

مجازات ارتداد حد است یا تعزیر........................................................ 61

حد از دیدگاه فقها............................................................................... 61

مصادیق حدود................................................................................... 62

تعزیر از دیدگاه فقها........................................................................... 63

تفاوت حد و تعزیر.............................................................................. 64

نتیجه................................................................................................. 66

ارتداد از دیدگاه حقوق ایران.............................................................. 70

اصل قانونی بودن جرایم و مجازاتها.................................................... 70

قاعده منع عقاب بلابیان....................................................................... 71

استدلال مخالفین جاری شدن اصل و قاعده........................................... 72

پاسخ به مخالفین و نتیجه گیری........................................................... 73

بخش دوم

بررسی نظرات جدید و غیر مشهور فقها.............................................. 76

1- آیت الله موسوی اردبیلی............................................................... 77

بررسی آیات ارتداد............................................................................ 80

نتیجه گیری........................................................................................ 85

جمع بندی.......................................................................................... 87

بررسی روایات................................................................................... 88

ولد علی الاسلام به چه معنا است......................................................... 89

جمع بندی و نتیجه گیری....................................................................103

توضیحی دیگر در معنای

ولد علی الاسلام با عنایت به تناسبات علم و موضوع .......................106

موجبات ارتداد....................................................................................107

تعریف ضروری دین...........................................................................114

بررسی اجماع......................................................................................116

2-بررسی نظرات حجه الاسلام احمد قابل........................................120

تعریف واژگان....................................................................................121

دلیل عقلی...........................................................................................126

دلیل نقلی............................................................................................128

نتیجه دلیل نقلی..................................................................................134

ادله  نقلیه مورد استناد فقها..............................................................136

آیات مرتبط با بحث ارتداد................................................................137

انحصار جواز قتل در دو مورد...................................................147