روند تکوین و تکامل سکونتگاههای غیررسمی و بررسی رویکردهای مداخله در توسعه آنها

برنامه ریزی شهری

تلاش بسیاری شده تا الگوهای قابل تعمیمی برای چگونگی تکوین و تکامل سکونتگاه های غیررسمی و محله های فقیرنشین شهری ارائه شود. با وجود زمینه های مشترک و مشابه در برخی کشورها، روند شکل گیری و تکامل این سکونتگاه ها با توجه به گوناگونی های اقتصادی و اجتماعی و جغرافیایی، بسیار متفاوت است و ارائه یک الگوی فراگیر ناممکن است؛

در میان تمامی الگوها یک اصل مشترک یافت می شود و آن این که روند شکل گیری این سکونتگاه ها از یک پایه منطق اقتصادی در میان فقرا برخوردار است و چنانکه گیلبرت و گاگلر اشاره می کنند در مسئله مسکن واکنش فقیران در برابر فقر منطقی، نو و خردمندانه است(گیلبرت و گاگلر، 191:1375).

به طور معمول برای صاحب مسکن شدن، سه راه عمده پیش روی آن دسته از کم درآمدهای شهری است که توان دست یابی به مسکن رسمی و متعارف را ندارند:
 گزینه اول- یافتن سرپناه در محله های فرسوده و فقیرنشین مرکز شهر یا محله غیررسمی است.
 گزینه دوم- تصرف و اشغال زمین هایی است که زمینه مناسبی برای سکونت آنان دارد.
 گزینه سوم- سکونت نیمه قانونی و خرید قطعه زمین بدون زیرساخت و از راه غیررسمی است.

هر سه حالت فوق جلوه ای از توسعۀ پیش از برنامه ریزی را نشان می دهد که یک چرخۀ معین را به دنبال دارد؛ این چرخه یک روند هنجاری اشغال، سکونت، ساخت، برنامه ریزی و توسعه غیررسمی و در نهایت، برنامه ریزی و نظم بخشی قانونی و تثبیت را طی می کند(Garau,2005:43). صرف نظر از مورد نخست که هیچ جنبه غیررسمی ندارد، نتیجه دو مورد دیگر شکل گیری اسکان غیررسمی در شهر است که عموماً با سه الگوی رایج تشخیص داده شده است که کم و بیش با تجربه چند دهه اخیر ایران نیز مطابقت می کند(ایراندوست،89:1389).

فهرست مطالب
مرور پایه های مفهومی و تجربی مرتبط با اسکان غیررسمی
2-1- تعریف و ساختیابی اسکان غیررسمی 5

2-2- ویژگی های سکونتگاه های غیر رسمی 7

2-2-1- اقتصادی 8
2-2-1-1- مفهوم بخش غیررسمی اقتصاد 10
2-2-2- فرهنگی 13
2-2-3- اجتماعی 13
2-2-4- حقوقی 14
2-2-4-1- انواع مالکیتها و نحوه تملک 15
2-2-5- کالبدی 16
2-2-5-1- انواع استقرار و مکانیابی 16
2-2-6- مسکن 17
2-2-7- بافت سکونتگاهها و ساختار شبکه ارتباطی 18
2-2-8- دسترسی به خدمات و امکانات روبنایی و زیربنایی 18
2-3- مروری بر سیر اسکان غیررسمی در جهان 21
2-4- روند تکوین و تکامل سکونتگاههای غیررسمی 23
2-4-1- تهاجم سازمان یافته 24
2-4-2- تصرف خزنده 25
2-4-3- بازتقسیم زمین 26
2-5- طبقه بندی سکونتگاه های غیر رسمی 28

2-6- بررسی دلایل شکل گیری اسکان های غیررسمی در کشورهای در حال توسعه 31

2-6-1- عوامل ساختاری جامعه 33
2-6-2- عوامل سازمانی 34
2-6-3- فقدان سیستم های حمایتی و مشارکتی 34
2-6-4- فعالیتهای باندهای (مافیایی) نامشروع زمین 35
2-6-5- ناکارآمدی سیاستهای تأمین مسکن 35
2-6-6- غیرقابل استطاعت بودن واحدهای مسکونی برای فقرای شهری 35

2-7- فقر شهری و ارتباط آن با اسکان غیررسمی 37

2-7-1- تعریف فقر: 37
2-7-2- فقر و اسکان غیر رسمی 38
2-8- شناخت برنامه نهادهای جهانی مرتبط با اسکان غیررسمی و دیدگاههای آنها 42
2-8-1- بانک جهانی (Word Bank) 42
2-8-2- هبیتات(UN-HABITAT) 45
2-8-3- برنامه عمران ملل متحد (UNDP)

2-9- رویکردهای فلسفی- سیاسی نسبت به سکونتگاههای غیررسمی 49

2-9-1- دسته اول: لیبرال 49
2-9-2- دسته دوم: رادیکالی 50
2-9-3- دسته سوم: جامعه گرایی 50

2-10- رویکردهای مداخله در توسعه سکونتگاه های غیررسمی: 51

2-10-1- دوره اول (دهه 1960) 52
2-10-1-1- رویکرد نادیده انگاری 56
2-10-1-2- رویکرد حذف و تخلیه اجباری 57
2-10-1-3- رویکرد مسکن عمومی: 58
2-10-2- دوره دوم (دهه 1970) 60
2-10-2-1- رویکرد زمین و خدمات 63
2-10-2-2- رویکرد ارتقاءبخشی (بهسازی) 66
2-10-2-3- توسعه اندک افزا (افزایشی) 70
2-10-2-4- رویکرد خودیاری 71
2-10-3- دوره سوم (دهه 1980) 72
2-10-3-1- رویکرد ارتقای محیطی 74
2-10-3-2- رویکرد توانمندسازی 78
2-10-4- دوره چهارم (دهه اخیر) 88
2-10-4-1- حکمروایی خوب 89
2-11- جمع بندی و نتیجه گیری 99

منابع